Я неверагодна нервавалася, калі атрымала паведамленне, што мая сустрэча з містэрам Фрэдам Эйдлінам, выбітным прафесарам палітычных навук, адбудзецца, таму што я поўным “прафан” у справах палітыкі.
Утульная кавярня, мноства людзей, якія крычаць і размахваюць рукамі, але, падаецца, гэта зусім не замінае ціхаму мужчыне, што працуе за ноўтбукам проста за цэнтральным сталом залы.
Хуткае вітанне, нязграбнае вітанне ад мяне і ўпэўненае – ад майго суразмоўцы – і дыялог пачынаецца.
Спадар Эйдлін чытаў лекцыі для студэнтаў факультэта МЭА на самыя розныя тэмы, у асноўным звязаныя з Расіяй, Украінай і Беларуссю – ключавымі краінамі яго даследчай дзейнасці.
– Вы можаце ўзяць гэтыя тры рэспублікі – Беларусь, Украіну і Расію – і нагаварыць пра кожную шмат гадасцяў. Але вы заўсёды павінны памятаць, з чаго ўсё пачыналася. Карані мноства сённяшніх праблем яшчэ ў Савецкім Саюзе. А іншая група праблем звязаная з стратамі, які панеслі краіны пасля развалу Савецкага Саюза. Людзі, магутныя ў Саюзе, былі адзінымі, хто ведаў дастаткова, і яны захапілі ўладу і грошы. Вось што я разумею пад наступствамі развалу.
Ён напісаў мноства артыкулаў пра былы Савецкі Саюз і Усходнюю Еўропу, у сваіх артыкулах і лекцыях ён закранае такія тэмы, як становішча і перспектывы цывілізаванага грамадства, дэмакратыі і эканамічным развіцці ў постсавецкіх краінах.
– Я вельмі добрае памятаю Савецкі Саюз, і калі я гляджу на гэтыя постсавецкія краіны і слухаю, што гавораць людзі, я заўсёды магу параўнаць гэта з Саюзам, у якім я асабіста пабываў, і рэальнымі дыктатурамі, якія ведаю з вучэнняў. Да прыкладу, калі мы гаворым пра рэальных дыктатарах, як Піначэт, калі яны арыштоўвалі мільёны людзей, некаторыя знікалі назаўжды, некаторыя апыналіся ў турме на вельмі доўгі тэрмін. Але калі я гляджу на Расію, я пытаю: “Колькі ў Расіі палітычных зняволеных?” Не будзем паглыбляцца ў дэталі, але відавочна мала. Я маю на ўвазе, што так, многія амерыканцы і еўрапейцы скажуць, быццам палітычныя зняволеныя ёсць. Але тое, што яны зрабілі, было б пазапраўным у многіх дэмакратычных краінах. А таксама пераважная большасць расіян падтрымлівае закон і думае, што гэтыя людзі павінны былі быць пакараныя больш жорстка, чым атрымалася. І ці гэта не дэмакратыя?
– Я думаю, гэта вельмі глыбокае пытанне: што правільна, а што не. Колькі людзей, столькі і меркаванняў!
– Але вось што мне цікава, дык гэта тое, што людзі разыходзяцца ў каштоўнасцях. Некаторыя людзі крытыкуюць урад, і гэта нармальна, іншыя думаюць інакш. Я гэта ведаю. Але калі два чалавекі разглядаюць адзін і той жа факт і бачаць розныя рэчы… Я, паколькі я часта бываю ў Расіі, звычайна кажу людзям: “Скажыце мне, дзе вы бачыце дыктатуру?” Калі я прыязджаю туды, я гэтага не адчуваю. Ніхто мяне не турбуе, ніхто не баіцца. Я прыходжу на канферэнцыі, людзі паднімаюцца і цвёрда крытыкуюць Пуціна, і нічога з імі не здараецца. Ну і дзе ж дыктатура? Чаму такія розныя ўспрыманні? Чаму адукаваныя людзі вераць у рэчы, у якіх няма сувязі з рэальнасцю?
– Гэта значыць Вы думаеце, што сітуацыя ў Расіі лепшая, чым сцвярджаюць?
– Нават калі распаўся Савецкі Саюз, усе мае сябры з гэтых краін гаварылі мне: “Рускаму народу патрэбная цвёрдая рука”. Мне было цікава, што гэта значыць. Потым быў Ельцын – ён не пужаў, але ён даў гэтую “цвёрдую руку”. А зараз ёсць Пуцін. І гэта цікава, таму што ён не паводзіць сябе як імператар, ён не перабольшвае сваё значэнне. Ён проста звычайны “мужык”, разумны, ды і добры спартсмен. Ён часта называе сябе “ваш пакорлівы слуга”.
– А што Вы думаеце з нагоды апошніх падзей ва Украіне? Ці падаецца гэта чымсьці, што зменіць ход гісторыі?
– Тое, што я бачу, насамрэч не тое, што адбываецца. З нагоды Майдана я думаю, што большасць украінцаў не занялі ніякую пазіцыю. Не таму, што ім страшна, а таму, што яны не ведаюць, што думаць. Я сачу за гэтым вельмі ўважліва. Вельмі мала людзей у Амерыцы разумеюць, як працуе палітыка ва Украіне, а тут – яшчэ менш. Апазіцыя страціла сваю падтрымку на Майдане, таму што людзі стаміліся ад карупцыі, пры якой яны жылі. Але яны не ведаюць, што можа быць альтэрнатывай. Рэальнае пытанне не ў тым, як зрабіць рэвалюцыю, а што рабіць з яе вынікамі.
– Да гэтых падзей Вы некалькі раз чыталі лекцыі ва Украіне. Што Вы можаце сказаць, якія Вашы ўражанні?
– Ва Украіне мяне вельмі ўразіла, наколькі нізкі ўзровень палітычнай пісьменнасці. Я размаўляў з 3 аспірантамі, будучымі палітолагамі. І калі я спытаў у іх пра палітыку прэзідэнта, яны адказалі: “У яго яе няма”. Тады я спытаў іх: “А вы калі-небудзь зазіралі на яго вэб-сайт?” І адказ быў: “З чаго б раптам гэта рабіць?”
– Давайце вернемся да Беларусі, дзе праходзілі Вашы нядаўнія лекцыі. Колькі раз Вы ўжо былі тут?
– Дзесьці 6 разоў. Я быў у Брэсце на трэнінгах. Гэта было даўно, у 1994 годзе. Да гэтага я быў у Савецкай Беларусі, у 1968-м, праязджаў па тэрыторыі.
– У якіх універсітэтах Вы звычайна чытаеце лекцыі?
– Апроч БДУ, я яшчэ чытаў у БНТУ, палітычную навуку. Нягледзячы на розніцу ў спецыялізацыі, цікавасць аднолькава вялікая. Але ў цэлым, я думаю, што мысленне ў БНТУ грубейшае, павярхоўнае. У дэмакратыі важна, каб і людзі тэхнічных прафесій былі таксама зацікаўленыя ў тым, што адбываецца ў свеце.
– Ці былі якія-небудзь шокавыя сітуацыі, калі Вы ўпершыню прыехалі ў Беларусь?
– Я жадаў выступіць і патэлефанаваў у міністэрства, і іх дапамога прыбыла неадкладна. Мяне прадставілі жанчыне, вялікаму спецыялісту ў галіне, якая мяне цікавіць. Так, магчыма, атмасфера ў міністэрстве была трохі напружанай, але ўсё ж. Яшчэ мне запомніўся адзін таксіст, з якім я сустрэўся, які сказаў: “Я думаю, трэба зрабіць так і так, але Бацька думае інакш”. Гэта была мая першая вялікая неспадзеўка ў Беларусі. Так што, я думаю, Беларусь у значна лепшай “форме”, чым Украіна. Я не мага сказаць, добра гэта або дрэнна. Але ў мяне вельмі моцнае пачуццё адносна вашай улады.
– Вы калі-небудь сутыкаліся з адкрытай крытыкай на Вашых лекцыях? З якім-небудзь студэнтам, які быў выключна цвёрдым і агрэсіўным у дачыненні да кожнага Вашага слова?
– Бывала. Але ўсе аргументы, якія я прыводзіў ім, былі такога плана, як я прывожу зараз Вам. Але ў Беларусі, калі я нешта кажу, людзі разумеюць. Калі я пытаю: “Дзе жа альтэрнатыва?” – яны разумеюць, што гэта не такое ўжо і простае пытанне.
– Наколькі я ведаю, у студэнтаў ёсць магчымасць задаваць Вам пытанні, якія іх цікавяць. Якім было самае дзіўнае пытанне, якое Вам задавалі?
– У мяне быў толькі адзін дзіўны выпадак з усіх лекцый, што я чытаў. Я гаварыў пра вайну ў Грузіі, і адзін студэнт спытаў мяне: “Вы калі-небудзь былі ў Грузіі?” Я адказаў, што не. Ён сказаў: “У такім разе, у Вас няма права гаварыць пра гэта”. Потым у канцы лекцыі ён падышоў да мяне і сказаў: “Вы гаварылі толькі пра Расію і Украіну. Раз ужо Вы прыехалі ў Беларусь, гаварыце пра Беларусь”. Гэта быў адзіны мой дзіўны досвед. А вось мой сур’ёзны шок быў у мой першы прыезд. У аўдыторыі было 200 студэнтаў, і адзін з іх устаў і спытаў: “Што Вы думаеце пра нашага прэзідэнта?” У мой першы візіт, разумееце? Але гэта было дзіўна, якімі адкрытымі і крытычнымі былі студэнты на публіцы. І гэта вельмі “здаровы” паказчык. Калі б я быў прэзідэнтам, я мог бы быць спакойны.
– Што Вы можаце сказаць пра беларускіх студэнтах у параўнанні са студэнтамі з іншых краін? Мы больш “моцныя” або больш “слабыя”?
– Я чытаў лекцыі ў БДУ, які з’яўляецца найлепшай ВНУ краіны. Але я параўноўваю яго з Санкт-Пецярбургскім, Маскоўскім і Кіеўскім універсітэтамі. Я вёў семінары дактарантуры, і першае, што я заўсёды пытаю, гэта: “У чым праблема даследавання? Адкуль цікаўнасць?” Большасць дактарантаў не маглі справіцца, яны не маглі назваць праблему. У Пецярбургу ў мяне было 20 аспірантаў, і ні адзін не мог назваць праблемы даследавання. У Рызе было 20 аспірантаў – толькі двое з 20 змаглі сфармуляваць праблему. Тут, у Беларусі, у мяне было 8, і ў 7 з іх была фармулёўка праблемы. Большасць студэнтаў рабілі працы па міжнароднай эканоміцы, і я быў узрушаны: я не знайшоў ні намёку на адукацыйныя прабелы.
– Знаходзячыся ў Беларусі, што Вы яшчэ звычайна робіце, апроч лекцый?
– Я працую ўсюды, не важна, куды я езджу. Я ездзіў па Еўропе ў 1962 годзе, але я ніколі не быў энтузіястам павандраваць. І зараз, калі людзі запрашаюць мяне, я звычайна прымаю запрашэнне, прыязджаю і атрымліваю ад паездкі задавальненне. Але я не той чалавек, які прыходзіць у захапленне ад славутасцяў. Мне не трэба запаўняць свой дзень паходамі па розных месцах. Што мяне цікавіць, так гэта людзі.
– А Ваша сям’я? Як Вы бачыцеся з імі, улічваючы Ваш загружаны расклад?
– Мае дзеці ўжо зусім сталыя, таму досыць цяжка зваць іх “дзецьмі”. У іх свае сем’і, і жывуць яны ў розных кутках Землі. Мая жонка ў Таліне. Так што, звычайна я кажу ўсім пра свае планы і пытаю: “Вось такія планы – куды вы жадаеце прыехаць?”
Падчас гутаркі з містэрам Эйдлінам я задалася некалькімі пытаннямі, пра якія раней нават не задумвалася, а варта было б. Гэта было неверагодна – слухаць яго і ўсведамляць, што ў кожным яго слове, у кожнай пазіцыі ёсць логіка.
Час, падавалася, ляцеў у два разы хутчэй, і, на жаль, прафесару трэба было паспяшацца на цягнік – ён накіроўваўся ў Санкт-Пецярбург для ўдзелу ў канферэнцыі. Але я абсалютна ўпэўненая, што ў наступны раз, калі прафесар прыедзе ў Беларусь, я буду стаяць у першых шэрагах, “усмоктваючы” яго мудрасць.
Ксенія КАЛАШНІКАВА
P.S. Паглядзець лекцыю прафесара Фрэда Эйдліна можна на сайце газеты “Універсітэт” у раздзеле “Відэа”.
