Даволі дзіўна назіраць, як забабоны неўзаметку ўваходзяць у жыццё людзей і аказваюць уздзеянні на рашэнні, якія яны прымаюць. На сёння царква забабонаў не прызнае, лічачы іх перажыткам паганства і ерассю, а навукоўцы спрабуюць знайсці хоць якое праўдападобнае тлумачэнне сувязі тых ці іншых з’яў з пэўнымі падзеямі. А тым часам людзі працягваюць верыць ў прыметы і, убачыўшы жанчыну з пустым вядром ці чорную котку, якая перабегла дарогу, імкнуцца прыбраць ці зменшыць верагоднасць непрыемных наступстваў.
Відавочна, што не раз ужо прыметы спраўджваліся і забабоны пацвярджаліся, і вядома, цяжка ставіцца з недаверам да асабістага жыццёвага досведу. Вось і атрымліваецца, што сталыя самавітыя людзі, упэўненыя ў сабе, якія валодаюць выдатным інтэлектам, убачыўшы тую ж чорную котку, застываюць і доўга не могуць вырашыць, што ж рабіць: працягнуць свой шлях у абыход, папляваць праз левае плячо ці дачакацца, калі хто-небудзь іншы пройдзе і прыме на сябе ўдар лёсу.
Забабоны можна выявіць нават у самым сучасным грамадстве з развітым навукова-тэхнічным прагрэсам. Дадзеныя перакананні, заснаваныя на страху невядомага і спробе кантраляваць будучыню,выкарыстоўваюцца незалежна ад сацыяльнага і эканамічнага статусу грамадства, ад полу і ўзросту чалавека.
Само слова “забабоны” (superstition у англ.) паходзіць ад лацінскай прыстаўкі “super” – над, звыш і дзеяслова “sisto” – стрымліваць, утрымліваць. Такім чынам, забабонам надаецца значэнне стрымальнай вышэйшай сілы. Рускае слова ” суеверие ” паходзіць ад стараславянскага “всуе” – дарэмна і “верье” – перакананне, вера. І ў гэтым варыянце, мабыць, выкарыстоўваецца рэлігійная трактоўка дадзенага слова: вера ў нешта марнае.
У гістарычным кантэксце забабоны разглядаюцца як ўяўленні, якія перадаюцца з пакалення ў пакаленне і дазваляюць знайсці абарону, кантраляваць падзеі ці дасягнуць прымальнага для чалавека кампрамісу.
Калі разглядаць феномен забабонаў псіхалагічна, на прыкладзе сучасных даследаваннях бачыцца магчымым вылучыць шэраг падыходаў да яго аналізу.
З пункту гледжання кагнітыўнага падыходу, забабоны аналізуюцца як уяўленні і спроба зразумець невытлумачальнае і невядомае. Л. Леві-Бруль, напрыклад, разглядае забабоны як разнавіднасць калектыўных уяўленняў, якія ўзнікаюць пасродкам перадачы ад пакалення да пакалення ў выніку дзеяння механізмаў выклікання, заражэння і пераймання. А. Леман падкрэслівае, што з дапамогай магічных аперацый чалавецтва імкнецца да пазнання фактаў, якія ляжаць па-за межамі звычайнага досведу і невытлумачальных агульнапрынятымі спосабамі. Такім чынам, людзі спрабуюць атрымаць уладу над навакольным светам, кантраляваць падзеі, якія адбываюцца.
Экзістэнцыяльны падыход разглядае забабоны як абарону індывіда ад страху старэння і смерці, ад страху перад рэальнасцю. Ілюзорныя вераванні аслабляюць адчувальнасць да болю існавання: стратаў, гора, адзіноты, непадзеленага кахання, дэпрэсіі, адсутнасці сэнсу жыцця, непазбежнасці смерці. Падбадзёрваючы чалавека, яны не дазваляюць яму спазнаць свае пачуцці, думкі і жаданні (І. Д. Ялом).
Д. В. Альшанскі кажа пра тое, што забабоны з’яўляюцца механізмам псіхалагічнай абароны, самадапамогі для людзей, якія адчуваюць пастаянную турботу, насілу пераносяць стан нявызначанасці, маюць патрэбу ў псіхалагічным кантролі.
Але ўсё ж, як менавіта забабонныя ўяўленні аказваюць на людзей уплыў. Чаму, убачыўшы драбіны, прыпёртыя да сцяны, некаторыя людзі не ідуць пад імі, а выбіраюць даўжэйшы шлях? Чаму, атрымаўшы “ліст-ланцужок”, яны не выкідаюць яго, а адпраўляюць яго яшчэ 20 людзям, марнуючы на гэты свой час і грошы?
Разгледзеўшы розныя віды псіхалагічнага ўздзеяння, відавочна, што забабоны могуць з’яўляцца рычагамі маніпулятыўнага ўздзеяння. Апішам некаторыя з іх.
Забабоны з’яўляюцца падчас сацыялізацыі чалавека з набыццём набору разнастайных звычак, уяўленняў, жаданняў і запатрабаванняў, у якіх адлюстраваны спецыфічныя асаблівасці сацыяльнага асяроддзя. Яны складаюць асобу і такім чынам робяць людзей больш успрымальнымі да забабонных уяўленняў. Сацыяльныя схематызмы (сцэнары, правілы, нормы) запускаюць забабоны, і псіхалагічнае ўздзеянне становіцца магчымым.
Таксама забабоны могуць выкарыстоўваць аперацыйныя схемы дзеяння, іх інерцыю, сілы звычкі. Інакш кажучы, чалавек-маніпулятар можа выкарыстоўваць спосабы паводзін аб’екта ўздзеяння. Прыкладам выкарыстання забабонаў у дадзеным выпадку могуць служыць сітуацыі, калі чалавек неўсвядомлена выконвае патрэбныя маніпулятару дзеянні, робячы гэта “па звычцы”.
Таксама магчымая так званая эксплуатацыя асобы чалавека. Асобасныя структуры людзей граюць велізарную ролю ў паспяховым псіхалагічным уздзеянні. Сутнасць уздзеяння забабонамі ў дадзеным выпадку заключаецца ў тым, каб скарыстацца ўнутрыасобаснымі характарыстыкамі адрасата. У дадзеным выпадку мішэнямі з’яўляюцца матывацыйныя структуры. Такім чынам, асоба чалавека, які верыць у забабонныя ўяўленні, як больш уразлівая, можа быць скарыстана ў якасці мішэні. Бо чалавека трывожнага, палахлівага, у цяжкай жыццёвай сітуацыі лягчэй прымусіць паверыць у нейкія звышнатуральныя сілы і ў тое, што яны могуць дапамагчы.
Важна памятаць, што забабонныя ўяўленні – не проста дзівацтвы, гэта тыя кручкі, за якія могуць “чапляцца” дасведчаныя людзі і выкарыстоўваць іх супраць чалавека. Таму вырашыцца ўзяць адказнасць за сваё жыццё, самастойна абдумваць і прымаць рашэнні, крытычна падыходзіць да любой сітуацыі ў жыцці – гэта тыя прыёмы, якія дапамогуць не паддацца псіхалагічнаму ўздзеянню. Толькі адвага і рашучасць дазволяць чалавеку жыць поўным, яркім жыццём, не асцерагаючыся непазбежнасці падзей, не маючы на гэта абгрунтаваных прычын.
Аляксандра Ігараўна ДУДАРАВА, псіхолаг установы аховы здароўя “Гарадскі клінічны псіхіятрычны дыспансер”
Кантактны тэлефон 299 53 69
