Сёлетні год вылучаецца важнай падзеяй для ўсіх людзей свету – 70-й гадавінай перамогі над фашысцкай Германіяй. Гэту дату адзначаюць усе сумленныя, свабодалюбныя людзі, якія разумеюць значэнне гэтай падзеі, незалежна ад іх грамадзянства, нацыянальнай і канфесійнай прыналежнасці. Час сцірае боль пакут; велічныя новабудоўлі, каласаванне ніў ужо даўно схавалі крывавыя сляды жахлівых разбурэнняў. Выраслі новыя пакаленні, якія не бачылі карцін жахаў, разгорнутых наяве страшнай машынай фашызму. Аднак генетычная памяць пра той час і нямы наказ нашых продкаў «абараняць Радзіму і не паддавацца на абяцанкі ворага», па маіх назіраннях, нашай моладдзю засвоены трывала.
Напярэдадні вялікага юбілею хочацца распавесці пра ўдзельніка Вялікай Айчыннай вайны, выпускніка фізмата БДУ 1940 г. – Аркадзя БРЫША.
Аркадзь Адамавіч – адзін са стваральнікаў ядзернай зброі ў СССР, удзельнік партызанскай барацьбы ў Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны, Герой Сацыялістычнай Працы, лаўрэат Ленінскай і Дзяржаўных прэмій, Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі Расійскай Федэрацыі, доктар тэхнічных навук, прафесар.
Аркадзь Адамавіч адлічвае ўжо дзясяты дзясятак напружаных, цяжкіх, але плённых і шчаслівых гадоў. Вучоба на фізіка-матэматычным факультэце БДУ, кароткачасовая праца ў НДІ хіміі АН БССР, баявыя дзеянні ў якасці разведчыка штаба партызанскай брыгады імя К. Я. Варашылава. Потым ізноў вучоба, навуковая і канструктарская праца, вучоба, вучоба, вучоба… у кіраўнікоў і падначаленых, па кнігах і артыкулах, на нарадах, на працы і дома, у будныя і святы, у бяссонныя ночы роздумаў. Бо праца, як правіла, выконвалася ва ўмовах вострага недахопу абсталявання, матэрыялаў, сцісласці тэрмінаў. На пройдзеным шляху гэтулькі хваляванняў, сустрэч, гэтулькі, здавалася, бязвыхадных сітуацый… і гэтулькі паспяховых рашэнняў, заслужаных узнагарод. Пражытыя гады Аркадзь Адамавіч успамінае з гонарам.
Аркадзь Адамавіч Брыш нарадзіўся 14 мая 1917 г. у сям’і беларускага настаўніка фізікі. Бацька, які распачаў настаўніцкі шлях у 1901 г., змог прышчапіць маленькаму сыну такія важныя для любога чалавека якасці, як працавітасць, абавязковасць і адказнасць, а яшчэ – любоў да тэхнікі, матэматыкі і фізікі як падмурку інжынернай справы.
Пасля 7 класаў сярэдняй школы Аркадзь паступіў у фабрычна-завадскую вучэльню. Працоўную дзейнасць пачаў у 14 гадоў (у кастрычніку 1931 г.) вучнем электраманцёра Беларускай канторы Усесаюзнага электратэхнічнага аб’яднання. У 1932–1935 гг., працуючы электраманцёрам, вучыцца ў вячэрняй школе Заходняй чыгункі. Пасля сярэдняй школы ў 1935 г. паступае на фізіка-матэматычны факультэт БДУ. У студэнцкія гады А. Брыш акрамя навучальных заняткаў наведвае навуковы гурток, дзе выступае з рэфератамі, выконвае першыя даследаванні. Акрамя таго ён актыўна займаецца ў спартыўных секцыях (спачатку ў веласіпеднай, затым у лыжнай). У перыяд летніх вакацый працуе важатым у піянерскім лагеры, сумяшчаючы працу, якая дае матэрыяльную прыбаўку ў бюджэт сям’і, педагагічную практыку і адпачынак.
У 1940 г. дыпламаваны фізік Аркадзь Брыш пачынае навуковую працу ў Акадэміі навук БССР. Маладога спецыяліста-фізіка накіроўваюць у Інстытут хіміі АН БССР з заданнем: рэнтгенаграфічнымі метадамі даследаваць структуру і фазавы склад розных рэчываў. Аднак малодшаму навуковаму супрацоўніку А. А. Брышу, які з захапленнем паглыбіўся ў навуковую працу, не атрымалася выканаць нават найбліжэйшыя задачы. Пачалася вайна, і прыйшлося адмовіцца ад планаў.
Вайна. Гэта асобная старонка ў жыцці Аркадзя Адамавіча, якая не проста пакінула свой незгладжальны след у яго памяці, але і, думаецца, у нейкай ступені прадвызначыла яго жыццёвы шлях. У Мінску і яго наваколлі адразу ж пасля прыходу нямецка-фашысцкіх захопнікаў пачалі фарміравацца падпольныя групы і партызанскія атрады. У адну з такіх падпольных груп, якую ўзначальвала Анастасія Верамейчык, увайшоў Аркадзь Брыш. Гэта група здабывала і перадавала ў партызанскі атрад разведвальныя дадзеныя, зброю, боепрыпасы і медыкаменты. На яе рахунку выманне і захаванне сейфа з архівам народнага пісьменніка Беларусі Якуба Коласа, арганізацыя нелегальнага праслухоўвання радыёперадач з Масквы, распаўсюджанне ўлётак. Аркадзь Брыш браў самы актыўны ўдзел у дзейнасці падпольнай групы. Ён арганізаваў вываз з Мінска абсталявання і матэрыялаў для падпольнай друкарні, быў сувязным, разведчыкам, а затым увайшоў у разведгрупу штаба брыгады імя К. Варашылава, якая дзейнічала ва Уздзенскім раёне. Хадзіў на баявыя заданні, удзельнічаў у шматлікіх баях з акупантамі. У прыватнасці, у снежні 1943 г. спрычыніўся да разгрому буйной калоны фашысцкіх аўтамашын, якія ахоўваліся браневікамі, на шашы Мінск – Слуцк. За ўдзел у баявых аперацыях у тыле ворага ён узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі і медалём «Партызану Айчыннай вайны» I ступені.
У 1944 г. рашэннем штаба партызанскага руху Беларусі А. А. Брыш быў адкамандзіраваны для працягу навуковай працы ў Інстытут машыназнаўства АН СССР у Маскву. У 1947 г. А. А. Брыш уваходзіць у лік першых супрацоўнікаў КБ-11, так званы «Арзамас–16».
На пасадзе галоўнага канструктара ядзерных боепрыпасаў СССР працаваў з 1964 да 1993 г., затым 12 гадоў – на пасадзе галоўнага канструктара ядзерных боепрыпасаў Расіі. З 1996 г. ён з’яўляецца ганаровым кіраўніком Расійскага федэральнага НДІ авіяцыйнай аўтаматыкі імя М. Л. Духава ў Маскве. Вынікі прац Аркадзя Адамавіча адзначаны высокімі ўзнагародамі.
За паспяховае выкананне спецыяльных заданняў урада, за адвагу, устойлівасць і мужнасць, выяўленыя ў партызанскай барацьбе супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў, за заслугі перад дзяржавай, вялікі асабісты ўнёсак у развіццё атамнай прамысловасці і баяздольнасці краіны А. А. Брыш быў ганараваны шматлікімі дзяржаўнымі узнагародамі:
залаты медаль «Серп і Молат» (1983), чатыры ордэны Леніна (1955, 1962, 1966, 1983 гг.), ордэн Кастрычніцкай рэвалюцыі (1976 г.), ордэн Пашаны (1999), два ордэны Працоўнага Чырвонага Сцяга (1951, 1954 гг.), ордэн Айчыннай вайны II ступені (1985 г.), ордэн Чырвонай Зоркі (1948 г.), медаль «Партызану Айчыннай вайны» I ступені (1944 г.), медаль «За перамогу над Германіяй у Вялікай Айчыннай вайне 1941–1945 гг.» (1945 г.), каля 20 іншых медалёў за значны ўнёсак у ратныя і працоўныя справы.
Беларусь не толькі месца, дзе прайшлі 27 гадоў жыцця, месца, дзе нарадзіўся, рос, вучыўся, ваяваў Аркадзь Адамавіч. Тут аднапалчане, знаёмыя лясы, хаты і вуліцы, сябры юнацкасці і новыя знаёмыя. Тут была бацькоўская хата. Тут магіла бацькі, які прапрацаваў настаўнікам у школах Мінска 56 гадоў, памёр у 1961-м, магіла маці, якая толькі на пяць гадоў перажыла свайго мужа, бацьку Аркадзя Адамавіча.
Неяк позняй восенню мы разам з Аркадзем Адамавічам шукалі пад зацярушанай лістотай магілы яго бацькоў. Калі знайшлі і змялі тоўсты пласт кляновага і бярозавага лісця, Аркадзь Адамавіч доўга стаяў з непакрытай галавой ля магіл блізкіх і дарагіх яму людзей. Каб не замінаць, я адышоў. Потым, ужо ў машыне, Аркадзь Адамавіч сказаў: «Штосьці злучае нас з тым светам. Пабыў на магілах і як бы пагаварыў. Я фізічна адчуваю неабходнасць прыязджаць сюды. Пабываю на магілах, становіцца лёгка. Пройдзе нейкі час, адчуваю: трэба зноў ехаць».
Кожны раз пры сустрэчах Аркадзь Адамавіч горача цікавіўся ўніверсітэтам, з вялікім задавальненнем сустракаўся са студэнтамі, выкладчыкамі, навукоўцамі, пры гэтым не толькі распавядаў, але цікавіўся ўзроўнем падрыхтоўкі, задаваў шмат пытанняў студэнтам. Што іх хвалюе? Якія курсы лекцый іх найболей цікавяць? Чаму? Якія віды прызаробку лепшыя? Як праводзяць канікулы? Які працэнт студэнтаў падчас вучобы стварае сем’і? Дзе збіраюцца выкарыстоўваць атрыманыя ва ўніверсітэце веды? Як шмат ахвотнікаў з’ехаць працаваць за мяжу? Ці шмат ахвотнікаў ісці ў навуку? Паступаць у аспірантуру?
З вялікай радасцю Аркадзь Адамавіч сустракае гасцей з Мінска ў маскоўскай кватэры. Заўсёды пачастункі, сярод якіх большасць прадукцыі беларускіх прадпрыемстваў, і роспыты пра справы вашы асабістыя і вашых блізкіх, агульных знаёмых, пра фізічны факультэт універсітэта, пра кіраўнікоў рознага ўзроўню, пра агульнае становішча ў горадзе і краіне, пра фінансаванне навукі і г. д. Памятаецца, Аркадзь Адамавіч і яго жонка (цяпер ужо нябожчыца) Любоў Сямёнаўна (выпускніца геафака БДУ) заўсёды пачастуюць разнасоламі, аточаць увагай, знойдуць цікавую тэму, зробяць усё, каб госць адчуў сябе нязмушана і, колькі дазваляе час, сам не жадаў сыходзіць.
Аркадзь Адамавіч Брыш мае звыш 300 навуковых прац і 30 аўтарскіх пасведчанняў на вынаходствы.
Яму ёсць што распавесці, што ўспомніць. Да таго ж, ён выдатны апавядальнік. Жалезная логіка, вобразнасць выразаў, шчырасць эмоцый, стрыманыя, упэўненыя жэсты, мэтанакіраваны погляд проста зачароўваюць слухачоў. Не верыцца, што яму вось-вось будзе 98. Ён прыцягвае асабістай абаяльнасцю, якая выпраменьвае цеплыню, тонкі гумар, выразнасць меркаванняў, накіраванасць у будучыню. І сёння ён выглядае жыццярадасным, поўным сіл і нейкай унутранай энергіі, неверагодна дзейным, маладжавым, станістым.
Навуковыя распрацоўкі А. А. Брыша былі звязаны са стварэннем спецыяльнай апаратуры, якая дазволіла істотна ўдасканаліць працу атамнага зараду. У сваёй працы па стварэнні вакуумных прыбораў Аркадзь Адамавіч паказаў сябе як першакласны эксперыментатар і вялікі знаўца электрычных працэсаў у вакууме. Пасля рашэння электравакуумных пытанняў ён прыняў удзел у распрацоўцы комплексу спецыяльнай апаратуры, якая забяспечвае больш поўны распад радыёактыўных рэчываў пры ядзерным выбуху, гэта значыць стварэнне так званага «чыстага зараду». Паспяховае развіццё гэтай галіны ў значнай меры звязана з вялікай навуковай працай, якую выканаў Аркадзь Адамавіч Брыш і калектыў пад яго кіраўніцтвам. Ён з’яўляўся ўдзельнікам шматлікіх паветраных і падземных ядзерных выпрабаванняў на Сяміпалацінскім і Новазямельскім выпрабавальных палігонах міністэрства абароны. Яго імя добра вядомае ў ядзерных нацыянальных лабараторыях ЗША, Вялікабрытаніі, Францыі, Кітая. Ён карыстаецца велізарным аўтарытэтам сярод замежных калегаў.
Сёння, з’яўляючыся ганаровым навуковым кіраўніком Усерасійскага навукова-даследчага інстытута аўтаматыкі імя М. Л. Духава, Аркадзь Адамавіч актыўна працуе па новых кірунках: забеспячэнне бяспечнага захоўвання ядзерных зарадаў, выкарыстанне ядзерных баегаловак у мірных мэтах (у прыватнасці, для барацьбы з астэроідамі), займаецца рэдактарскай справай. Ён актыўна працуе над парадкаваннем навуковай спадчыны і захаваннем айчыннага прыярытэту ў такой сакрэтнай раней галіне навукі. Яго выдавецкую дзейнасць красамоўна ілюструюць унікальныя кнігі «Ваенная моц Савецкага Саюза: ад Сталіна да Гарбачова», «Чалавек стагоддзя Юлій Барысавіч Харытон», у якіх не толькі вялікія артыкулы Аркадзя Адамавіча, але і яго навуковае рэдагаванне і арганізацыйная праца як члена рэдкалегіі. Ён працягвае працаваць у Міжведамаснай камісіі па радыяцыйнай устойлівасці ядзерных боепрыпасаў.
Аркадзь Адамавіч часта сустракаецца са студэнтамі, выступае ў розных калектывах, адстойваючы і абараняючы цяжкае, але высокамаральнае і, можна сказаць, шчаслівае мінулае нашай вялікай краіны. Як ён кажа, «узнавіць правільную карціну нашага недалёкага мінулага ў моладзі, абараніць ад нагаворшчыкаў, якія ўзялі гатовыя заходнія карыкатуры на савецкі час і выдаюць іх за рэчаіснасць».
У апошні прыезд Аркадзя Брыша ў Мінск у сакавіку 2012 г. ён выступаў з 2-гадзіннай лекцыяй, адказваў на мноства пытанняў у Інстытуце цепла- і масаабмену НАН Беларусі. Некаторым з прысутных дастаўся падарунак: кніга «Аркадзь Адамавіч Брыш», выдадзеная ў серыі «Творцы ядзернага стагоддзя» маскоўскім выдавецтвам «Атамная тэхніка». Кніга змяшчае ўступнае слова кіраўніка Федэральнага агенцтва па атамнай энергіі Расіі С. У. Кірыенкі з высокай ацэнкай дзейнасці А. А. Брыша.
«Адной з найважнейшых умоў прызнання за Расіяй статусу вялікай дзяржавы з’яўляецца надзейнасць і бяспека яе ядзернага арсенала, эфектыўнасць ядзерна-зброевага комплексу. Сучасны стан ядзернай зброі і ЯАК «Расатам» быў дасягнуты шмат у чым дзякуючы найвышэйшаму ўзроўню патрыятызму, адданасці сваёй справе людзей, якія ў ім працуюць. Да такіх абраных як па прафесійных, так і па чалавечых якасцях людзей, без сумневу адносіцца Аркадзь Адамавіч Брыш. Яго самаадданае служэнне атамнай галіне Расіі, якое працягваецца больш за 60 гадоў, пачуццё найглыбейшай грамадзянскай адказнасці за здзейсненае выклікаюць у мяне каласальную павагу».
Усё далей і далей час адлучае нас ад краіны, якая насіла назву Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік. Для многіх прадстаўнікоў старэйшага пакалення гэта назва непарыўна звязана з гонарам, магутнасцю і росквітам Айчыны – СССР, з гонарам за Вялікую перамогу над фашызмам, за першы спадарожнік, за Гагарына, за шматлікія навуковыя адкрыцці сусветнага значэння і маштабу. Ядзерная зброя, стварэнню якой прысвяціў многія гады наш зямляк Аркадзь Брыш, выпускнік фізмата БДУ, хоць і была пэўным паўторам, змушанай мерай, дазволіла нашай краіне ацверазіць заўзятых змагароў кіраваць іншымі народамі і распараджацца іх лёсам.
Агульнапрызнана, што наяўнасць магутнай ядзернай зброі, у першую чаргу ў вялікіх дзяржаў, з’явілася стрымальным фактарам, які забяспечыў на працягу дзесяцігоддзяў захаванне жыцця на Зямлі, хоць утрымаць ад лакальных кровапралітных войнаў не атрымалася. Ядзерная зброя шматлікія гады служыла шчытом для народаў свету, у самы небяспечны перыяд «халоднай вайны» стрымала «гарачыя» галовы ад амбіцый, сквапнасці і безразважных загадаў.
Думаецца, што ў гэтым і заключаецца вялікая роля стварэння ядзернай зброі, што апраўдвае датычных да яе вынаходства людзей у вачах тых, хто яшчэ сумняваецца ў мэтазгоднасці і людскасці матываў яе прызначэння. Калі б не было ў СССР ядзернай зброі, свет сёння размаўляў бы пра «волю» не толькі на іншай мове, але і ў іншым сэнсе.
14 мая 2015 г. Аркадзю Брышу спаўняецца 98 гадоў. З днём нараджэння, Аркадзь Адамавіч! Здароўя Вам і творчых поспехаў !!!
Эдуард ШПІЛЕЎСКІ,
вядучы навуковы супрацоўнік Інстытута цепла- і масаабмену імя А. В. Лыкава НАН Беларусі
