8 кастрычніка ў 14:01 Беларусь афіцыйна даведалася пра прысуджэнне Нобелеўскай прэміі па літаратуры Святлане Алексіевіч, беларускай пісьменніцы, выпускніцы журфака БДУ, аўтару нашумелага цыклу “Голасу Утопіі” і шэрагу кніг, перакладзеных на 19 моў свету. “За шматгалосную творчасць – помнік пакуце і мужнасці ў наш час”, – так пракаментавала ўручэнне пастаянны сакратар Шведскай акадэміі Сара Даніус.
Наогул, творчасць Алексіевіч ярка вылучаецца на фоне сучаснай літаратуры і стаіць як бы асобна. Яго нельга ацаніць адназначна, як і саму пісьменніцу, у венах якой цячэ сумесь украінскай і беларускай крыві. Нарадзілася яна ў 1948 годзе ў Івана-Франкоўску, потым, пасля дэмабілізацыі бацькі, уся сям’я перабралася ў Беларусь.
Абодва бацькі выкладалі ў школе, доўгі час яе бацька нават займаў пост дырэктара, напэўна, таму сама Алексіевіч заўсёды вагалася ў выбары будучай прафесіі, але ўсё-такі журналістыка апынулася бліжэй. Калі скончыла школу, два гады працавала карэспандэнтам раённай газеты “Прыпяцкая праўда” ў Нароўлі, каб атрымаць працоўны стаж, а ў 1967 годзе яна паспяхова паступае на факультэт журналістыкі па спецыяльнасці “друкаваныя СМІ”.
1970-ыя, фота з асабістага архіва Святланы Алексіевіч
Пасля журфака Алексіевіч зноў становіцца на ростані: працягнуць займацца журналістыкай (у той час яе накіравалі на практыку ў Бярозаўскі “Маяк камунізму”) ці, працягваючы сямейную традыцыю, застацца выкладаць у сельскай школе нямецкую мову і гісторыю. Аднак праз два гады яе запрашаюць на працу ў рэдакцыю рэспубліканскай “Сельскай газеты” ў Мінск, дзе яна застаецца жыць, а ў 1976 годзе атрымлівае пасаду кіраўніка аддзела нарысу і публіцыстыкі ў “Нёмане” – пазней яна абароніць дыплом па тэме “Літаратурная крытыка ў часопісе “Нёман”. Але ўсяго гэтага быццам было недастаткова – менавіта тады і пачынаюцца доўгія пошукі сябе і свайго героя.
Усё пачалося з кнігі “Я з’ехаў з вёскі” (1976) пра тых, хто пераехаў жыць у горад з маленькіх мястэчкаў, аднак яе забараніла цэнзура ЦК Кампартыі БССР “за неразуменне аграрнай палітыкі” – зборнік так і застаўся неапублікаваным. У 1983 выходзіць “У вайны не жаночае аблічча”, дакументальная аповесць пра Вялікую Айчынную вачамі жанчын-франтавічак. Працягваючы ваенную тэму, праз два гады Алексіевіч выпусціць кнігу “Апошнія сведкі: кніга недзіцячых расказаў”, а ў 1989 – “Цынкавыя хлопчыкі”. У аснову трэцяй кнігі ляглі гісторыі “сыноў Афгана”, якія пісьменніца сабрала ў чатырохгадовай паездцы па “краіне смерці”.
Затым выйшлі “Зачараваныя смерцю” (1993), дзе была закранута праблема хвалі самагубстваў падчас ломкі сацыялістычных асноў і крызісу, у 1997 годзе апублікавана “Чарнобыльская малітва”, а ў 2013 – нашумелая “Час second-hand”, якая канчаткова аформіла цыкл “Галасы Утопіі”, цыкл пра феномен савецкай дзяржавы і пра надыходзячую смерць “чырвонага чалавека”.
Кожная з тэм у яе творчасці вострасацыяльная і выклікае мноства няскончаных дыскусій. Працягваюць ставіцца п’есы па матывах кніг Алексіевіч, здымаюцца як дакументальныя, так і мастацкія фільмы, а яна не перастае пісаць: вядома, што цяпер вядзецца праца над кнігай “Цудоўны алень вечнага палявання”, у гэты раз якая складаецца з аповедаў пра каханне – усё-такі Алексіевіч, як бы там ні было, застаецца проста жанчынай.
Studlive вырашыў даведацца, а што ведаюць пра “першага беларускага “Нобеля” студэнты і выкладчыкі журфака.
Юлія Лук’янюк, філолаг, дацэнт кафедры стылістыкі і літаратурнага рэдагавання:
— З раманамі Алексіевіч я пазнаёмілася яшчэ ў школе. Памятаю, як бацька выпісваў “Раман-газету”, дзе публікавалі ўрыўкі з кнігі “У вайны не жаночае аблічча”. А ва ўніверсітэце я нават абараняла курсавую працу па яе творчасці, аналізавала творы “Цынкавыя хлопчыкі” і “Чарнобыльская малітва”.
Для мяне Алексіевіч – незвычайны пісьменнік. Яе зборнікі асацыююцца з хорам, дзе сольныя партыі арганічна зліваюцца ў адзінае цэлае. У яе творах, на мой погляд, не перадаецца гісторыя падзей. Гэта, галоўным чынам, гісторыя эмоцый, гісторыя душ (часам, на мой погляд, залішне аголеная). Яна разглядае ў сваіх кнігах найбольш актуальныя і самыя горкія для Беларусі гістарычныя падзеі (чарнобыльскую катастрофу, вайну ў Афганістане, Вялікую Айчынную) праз прызму індывідуальных асаблівасцяў і інтарэсаў кожнай асобнай асобы. Гісторыю цікавяць выключна факты, а Алексіевіч глядзіць на свет не толькі як гісторык, але і як пісьменнік, як журналіст, як чалавек і, вядома, як жанчына.
Гэта знамянальная падзея – першы нобелеўскі лаўрэат з Беларусі. Я лічу, нам трэба проста ганарыцца тым, што гэта дзівосная пісьменніца лічыць сябе менавіта беларускай, яна заслужыла ўзнагароду на ўсе 100 %. Зараз пра Алексіевіч даведаўся ўвесь свет, а яна, у сваю чаргу, распавядзе ўсяму свету пра нашу краіну.
Фаіна Наканечная, студэнтка 5 курса Інстытута журналістыкі БДУ:
— У лютым 2014 года я вырашыла пайсці на прэзентацыю кнігі Алексіевіч “Час second-hand”. Тады я пра яе як пісьменніцу і чалавека не ведала нічога, але сама атмасфера пошукаў старога будынка Цэха (вольная арт-пляцоўка для мерапрыемстваў – заўв. аўт.) ужо падштурхнула да думкі, што будзе цікава.
Сапраўды, на сустрэчы Святлана распавяла гісторыю, якая адбылася з ёй падчас гутаркі ў Афганістане з салдатам нейкага высокага рангу, не памятаю, праўда, якога. Ён вырашыў пажартаваць з яе і спытаў, ці не хоча яна ўбачыць “нашага найлепшага спартсмена-салдата”. Яна пагадзілася. Пасля гэтага ён прынёс ёй рыдлёўку, на якой ляжала тое, што павінна было нагадваць чалавека, гэта значыць рэальныя парэшткі гэтага салдата – “напароўся на міну…”
Пасля гэтага я вырашыла, што абавязкова пагавару са Святланай. І ў нас, сапраўды, адбылася хоць невялікая, але вельмі прыемная гутарка. А потым некаторыя яе кнігі сталі асновай маіх аповедаў. У тым сэнсе, што я таксама вырашыла абраць жанр “чалавечай гісторыі”.
А наогул, я лічу правільным, што цяпер на яе звярнулі ўвагу, бо Нобелеўская прэмія доўга сыходзіла ад Беларусі. Зараз нават многія незнаёмыя мне людзі, пытаючы, адкуль я, кажуць: “А, гэта там, дзе Алексіевіч!”
Шэін Валерый Мікалаевіч, кандыдат гістарычных навук, дацэнт, выкладчык кафедры тэле- і радыёвяшчання БДУ:
— Вы разумееце, што такое атрымаць “Нобеля” для Беларусі? Ды гэта ж проста няўяўна! Нобелеўскіх лаўрэатаў па літаратуры з усёй постсавецкай прасторы – адзінкі, а зараз сярод іх і наша Святлана. Так, яна ўславіла нашу краіну.
Алексіевіч я ведаў не сказаць каб блізка, усё-такі мая спецыяльнасць – радыёжурналістыка, а яна тады вучылася на “друкаваных СМІ”, але журфак тады быў вельмі маленькі, групы невялікія, таму выкладчыкі ведалі ў твар амаль усіх студэнтаў. Напрыклад, мы ўсе разам ездзілі на бульбу, часта сустракаліся ў калідорах.
Падчас вучобы Алексіевіч вельмі зблізілася з Бондаравай Ефрасінняй Леанідаўнай, тады яны ўсёй групай выдавалі літаратурны бюлетэнь – цікавая такая рэч. Наогул, апроч асноўных прадметаў, “друкары” вывучалі кінакрытыку і мастацтва, а Ефрасіння Леанідаўна – найлепшая ў гэтай справе. Не прайшоў бясследна і ўплыў Сніцаравай Ніны Аляксандраўны, Арловай Таццяны Дзмітрыеўны, дачкі знакамітага Арлова, савецкага акцёра.
Вядома, зараз пра Алексіевіч загаварылі ўсе – такая падзея, натуральна, гэтым нельга не ганарыцца. І яна, безумоўна, заслугоўвае павагі.
Можа, гэта прагучыць троху стэрэатыпна, але я памятаю яе вельмі ціхай, сціплай, нават закрытай студэнткай, яна заўсёды была як бы ў сабе, у сваіх думках – такая незаўважная, апраналася някідка.
Апошні раз я бачыўся з Алексіевіч у рэдакцыі “ЛіМ”, мы з ёй тады так душэўна пагаварылі пра ўсё, пра дробязі нейкія, пра жыццё ў цэлым. Наогул, з ёй я магу казаць на якія заўгодна тэмы, нягледзячы ні на што, яна выклікае да сябе прыхільнасць.
Што тычыцца яе творчага крэда, то я лічу, што Святлана не майстар мастацкага слова, нават не публіцыст – яна дакументаліст, вось як. Шмат хто параўноўвае яе творы з “Севастопальскімі аповедамі” Льва Талстога – але што Талстой? Гэта былі першыя крокі ў так званай дакументалістыцы, правобраз таго, чым Алексіевіч займаецца сёння. Вядома, яна выбірае вечныя тэмы, вайну, напрыклад, аднак яе творчасць раскрывае іншае жыццё, жыццё савецкіх людзей, разумееце? Яна першая пачала пісаць пра тое, пра што да гэтага Еўропа і свет папросту не ведалі.
Збор твораў Алексіевіч ад выдавецтва “Час”, 2013
Я лічу, што катэгарычна нельга параўноўваць яе з Быкавым, як любяць рабіць у нашых СМІ: так, Быкаў таленавіты, безумоўна, але пра яго на Захадзе ніхто толкам не ведае, а пра Алексіевіч – так. Хоць яе кнігі, вядома, выходзяць за рамкі разумення як простага інтэрв’ю ў журналісцкай апрацоўцы, так і нейкай чыстай дакументалістыкі, хранікальных запісаў і да таго падобнага. З Алексіевіч, я скажу, атрымаўся б нядрэнны радыёпубліцыст – менавіта так я ахарактарызаваў бы яе спецыялізацыю. Хоць цяпер радыёпубліцыстыка, як і наогул публіцыстыка, не карыстаюцца папулярнасцю.
Іншая справа ў часы Смірнова, калі пісалася яго знакамітая “Брэсцкая крэпасць”. Па сутнасці, гэта было нешта блізкае да радыёпубліцыстыкі, першы ў сваім родзе твор – раней такое не з’яўлялася нідзе. Вялікай заслугай Смірнова можна лічыць тое, што ён адкрыў людзей, адкрыў герояў. А ў Святланы ўжо іншы ўзровень: гэта больш гутаркі, а не інтэрв’ю. Пераасэнсаванне таго, што ёй казалі, пра што распавядалі, чым дзяліліся ў інтымнай гутарцы, як раскрываліся перад ёй. Аднак ідэя Алексіевіч у гэтым не новая: да яе першым у падобнага кшталту дакументалістыцы працаваў Алесь Адамовіч. У прынцыпе, яна і заве яго сваім настаўнікам, сваім правадыром. Ён падказаў ёй, а далей, як бачыце…
Вераніка Гамзюкова, студэнтка 2 курса Інстытута журналістыкі БДУ:
— З твораў Алексіевіч я чытала толькі “Цынкавых хлопчыкаў” – мне спадабалася, як жыва там усё апісваецца. Затым быў з дзясятак аглядных артыкулаў пра яе творчасць, нейкія інтэрв’ю, рэцэнзіі, і, на жаль, я заўважыла, што больш за дзве трэці ўсіх матэрыялаў былі напісаны з негатыўнай пазіцыі.
Але вось зусім нядаўна яна атрымала Нобелеўскую прэмію, і зараз амаль усе беларусы сталі ганарыцца ёй. Што да мяне, то я не лічу гэту перамогу нашай. Вядома, я вельмі рада за Святлану, рада, што яна дасягнула такога ўзроўню, але гэта асабіста яе дасягненне, як пісьменніцы, а не ўсёй краіны.
Таццяна Арлова, прафесар кафедры літаратурна-мастацкай крытыкі, доктар філалагічных навук, дацэнт, тэатральны крытык:
— Алексіевіч я ведала толькі год, калі выкладала на журфаку. Наогул, студэнткай яе дрэнна памятаю – яна неяк хутка пакінула журналістыку, хутка занялася пісьменніцкай дзейнасцю. Пасля выпуску мы некалькі разоў сустракаліся выпадкова ў тэатры, гутарылі толькі на асабістыя, творчыя тэмы.
Зараз яна такі чалавек… Я не хачу больш нічога каментаваць, проста скажу, што яна бліскучая пісьменніца, шанаваная асоба – нам ёсць чым ганарыцца.
Аляксандр Жыбуль, студэнт 3 курса Інстытута журналістыкі БДУ:
— Упершыню я пазнаёміўся з творчасцю Алексіевіч, калі мне было гадоў 12. Прачытаў кнігу “У вайны не жаночае аблічча”, затым былі “Цынкавыя хлопчыкі” – абедзве мяне моцна ўразілі. Вельмі натуралістычна ўсё апісана: катаванні, перажыванні, гісторыі рэальных людзей.
Я ганаруся тым, што ў нашай краіне ёсць такія людзі. А Алексіевіч асабіста паважаю за яе погляды, адвагу (хоць бы за “Цынкавых хлопчыкаў”, матэрыял для якой збіраўся ў Афганістане) і прынцыповасць. Я спадзяюся, што ўсе, хто кідае цяпер у яе камяні, а такіх, на жаль, хапае, калі-небудзь уцямяць, убачаць у ёй сапраўднага журналіста і выдатнага пісьменніка. Здароўя ёй і творчых поспехаў!
Людміла Ушакова, бібліятэкар 1-ай катэгорыі Фундаментальнай бібліятэкі БДУ:
“Чарнобыльская малітва” на шведскай, 1997
— Цікавы факт, які мала хто ведае: каля дзесяці гадоў таму назад Алексіевіч пералічыла на рахунак Фундаментальнай бібліятэкі БДУ, а дакладней нашаму аддзелу факультэта журналістыкі, тысячу долараў. У той час яе “душапрыказчыкам” выступіў намеснік галоўнага рэдактара “Народнай волі” – Мікалай Толсцік. Вядома, такая сума пераводзілася не адразу, а часткамі, перыядычна. У выніку мы закупілі на гэтыя грошы больш за 300 кніг, у тым ліку і кнігі, падораныя самой Алексіевіч, на нямецкай і шведскай.
(У агульным доступе ў чытацкай зале бібліятэкі журфака, не лічачы замежных, зараз можна знайсці восем кніг Святланы Алексіевіч: ад “Апошніх сведак: кнігі недзіцячых расказаў” да “Часу second-hand”, паміж якімі розніца амаль у трыццаць гадоў – заўв. аўт.).
Віктар Шымолін, кандыдат філалагічных навук, дацэнт, фотажурналіст:
— Са Святланай Алексіевіч я пазнаёміўся, памятаецца, годзе ў 1971, калі яна працавала загадчыцай аддзела нарысу і публіцыстыкі ў часопісе “Нёман”, а я – пачынаў рэпарцёрам аддзела навін у “Вячэрнім Мінску”, асвойваў тады новы для сябе жанр фотанарысу і вырашыў прынесці матэрыял, прысвечаны юбілею Мінскага трамвая (50 гадоў). У ім я ўспомніў цытаты з шэдэўра Ільфа і Пятрова, правёў гістарычныя паралелі, адшукаў цікаўныя архіўныя дакументы пра мінскую конку. І як бы сам сабой атрымаўся неблагі, на мой погляд, матэрыяльчык на 4–5 старонак. Калегі, даведаўшыся пра “прэм’еру”, падказалі: “Нясі ў “Нёман!” – балазе рэдакцыя была побач, і шмат часу на дарогу не сышло.
Алексіевіч сустрэла мяне па-добраму, як калега калегу. Стала адразу неяк вельмі цёпла, ветліва, па-хатняму. Яна хутка прабегла поглядам па рукапісе і сказала: “Пакідай, я пагляджу, а праз пару дзён забягай”.
“Забег” я, значыць, у прызначаны час, прызнаюся, з некаторым сумневам, але з верай у поспех, з надзеяй, што загачык аддзела маё тварэнне ўхваліць. Ды і магчымасць патрапіць у часопіс, дзе друкаваліся знакамітыя беларускія пісьменнікі і нарысісты, як Караткевіч, Быкаў, сагравала мне душу.
…Святлана адкрыла рукапіс і пачала рэзюмаваць: неяк па-жаночаму і зусім не строга прамовіла: “Міленька, вельмі міленька! Загаловак трэба замяніць”. І тут жа, вывеўшы круглявым почыркам на першай старонцы шарыкавай аўтаручкай, напісала новую назву: “Зямная арбіта Мінскага трамвая”. Ну, гэта было так па-філасофску, мне вельмі спадабалася і я пагадзіўся.
Пасля выхаду часопіса з маім нарысам наша знаёмства працягнулася на творчай аснове ў выглядзе яшчэ пары іншых матэрыялаў. А калі яна сышла з часопіса, я “перакінуўся” на іншыя выданні. Так бывае ў нашай прафесіі: часцяком выбіраеш не выданне, а таго, хто ў ім працуе і ўмее да сябе схіліць. Пазней мне і самому даводзілася прыцягваць да супрацоўніцтва аўтараў, якіх тады звалі пазаштатнымі.
З Алексіевіч сустрэчы здараліся нячастыя, але міжволі я быў сведкай яе творчага росту і цешыўся выхаду кожнай новай кнігі. Аднойчы, у 1975 годзе мы разам апынуліся ў замежнай паездцы, арганізаванай нашым творчым саюзам. Усяго ў групе было дваццаць чалавек, якія прайшлі сіта камсамольскіх і рэдакцыйных збораў, з характарыстыкай і медыцынскай даведкай з паліклінікі ў кішэні – не тое, што цяпер. Сам факт допуску пацвярджаў не толькі добранадзейнасць, але і творчыя заслугі “дэлегата”.
Вандраванне па паўднёвай частцы Германіі неяк неўзаметку зблізіла ўсіх нас. На задні план адступілі рэдакцыйныя пасады і заслужаныя рэгаліі. Ведаеце, у паездках, асабліва далёкіх, наогул неяк хутка збліжаешся з любым чалавекам, знаходзіш агульную мову. Да канца вандравання мы сапраўды пасябравалі. І, як сталася, на ўсё жыццё.
Святлана Алексіевіч на сваёй дачы, 2013
Але за працай і паўсядзённай цякучкай выпускаеш ход часу. Вось і з Алексіевіч мы сустрэліся выпадкова так, як быццам развіталіся ўчора. А насамрэч прайшло больш за два дзясяткі гадоў. Сутыкнуўся я з ёй на Гарадскім Вале, і спачатку нават не пазнаў. Праляцелыя гады не робяць нас маладзейшымі. А Святлана, як мне здавалася, ніколі не звяртала асаблівай увагі на “прыкід”, як цяпер кажуць, не фарбавалася. І таму выглядала, як карэнная мінчучка, заклапочаная кухняй і вялікай сям’ёй. На галаве, я запомніў, у яе была нейкая нямодная хустка, але раптам яна паглядзела на мяне гэтак жа, як і шмат гадоў назад: молада і здзіўлена: “Ну як ты?” – “А што ў цябе?” – “А памятаеш?…” У такім вось рэчышчы і была гутарка. Пра ўсё і ні пра што.
Я ж ніколі не цікавіўся яе праблемамі, не лез у асабістае жыццё. Яна як бы заставалася для мяне ўсё тым жа загадчыкам аддзела “Нёмана”, спадарожніцай па вандроўках. Вядома, я ведаў, што Св ятланашмат працуе, выдае кнігі, што водгукі на яе публікацыі вельмі супярэчлівыя. Вядома, сёе-тое чытаў, але змест яе твораў здаваўся мне вельмі цяжкім. Увесь час нагадваць чытачам пра жахі вайны, крыві, людскія трагедыі – ноша зусім нялёгкая. Ды і чытаць такое не проста, калі за акном сонца, прырода, жыццё.
Пісьменніцу сустракаюць мінскія рэпарцёры, 8 кастрычніка 2015 года
…Яна мне яшчэ калісьці падарыла кнігу “У вайны не жаночае аблічча” і напісала да яе такі аўтограф, прычым проста так, без усіх гэтых “паважаны”, зыходзячы з нашых адносін, яна напісала: “Віктар, не перастаўляй дзівіцца жанчыне!”. І мне вельмі спадабалася. Гэта яшчэ адна маленькая рыска да яе партрэта.
Вобраз Алексіевіч, які складаецца цяпер дзякуючы супярэчлівым публікацыям у СМІ, шмат у чым няслушны. Успомніце, як раней асуджалі Быкава за яго праўдзівыя кнігі. Але прайшоў час, які дазволіў ацаніць іх сэнс і глыбіню спакойна і аб’ектыўна. Тое ж самае, на мой погляд, чакае і творчую спадчыну Алексіевіч.
Для мяне яна ніколі не будзе нейкай такой жанчынай-вамп ці помнікам на пастаменце са знакам лаўрэата Нобелеўскай прэміі. Я па-ранейшаму бачу ў ёй простую, мілую жанчыну. Добрую, гатовую прыйсці на дапамогу, даць параду калегу, адказаць на любое пытанне. Вось гэта і ёсць самае галоўнае.
Дарэчы, калі вы таксама хочаце павіншаваць Святлану Алексіевіч з “Нобелем” ці проста напісаць ёй паведамленне, то БДУ вам дапаможа: прайшоўшы па спасылцы ў матэрыяле, вы зможаце пакінуць сваё пажаданне ці прачытаць іншыя непасрэдна ў профілі пісьменніцы на сайце Нобелеўскага камітэта.
Віншаванне ад БДУ Святлане Алексіевіч
Юлія ДУБОЎСКАЯ
studlive.by
Відэа:
