Адным з найбольш буйных даследчыкаў у галіне філалогіі і лінгвістыкі ў Беларусі з’яўляецца прафесар кафедры тэарэтычнага і славянскага мовазнаўства Барыс НОРМАН. Нядаўна Барыс Юсцінавіч стаў ганаровым доктарам Плоўдыўскага універсітэта за асабісты ўнёсак у развіццё балгарыстыкі. Пра тое, што такое такое мова і мовазнаўства сёння – у нашым інтэрв’ю.
Вучоны-філолаг – гэта заўжды асаблівы даследчык. Паколькі мовы – асноўны предмет яго даследавання, — у кожнага народа адмысловыя, заўжды даводзіцца абіраць пэўную спецыялізацыю. Але мова ў цэлым – з’ява складаная, комплексная, і развіццё яе заўжды спалучаная з цэлым шэрагам культурных, сацыялагічных і гістарычных з’яў. Таму кожнаму вучонаму-філолагу даводзіцца быць даследчікам шырокага профілю.
— Барыс Юсцінавіч, наколькі асабіста для Вас значна прысуджанае Вам званне ганаровага доктара?
— Гэта ацэнка перш за ўсё маіх заслуг, маіх работ у сферы славянскага мовазнаўства і, у прыватнасці, балгарскай мовы. У 1966 годзе я скончыў славянскае аддзяленне Ленінградскага універсітэту, і першай маёй спецыяльнасцю была якраз балгарская мова, другой – руская, трэцяй польская і г.д. Напряцягу ўсіх гадоў, колькі я працую ў Беларускім дзяржаўным універсітэце, я займаюся пытаннямі балгарскай граматыкі, балгарскага маўленчага этыкету, балгарскіх камунікатыўных паводзінаў. Зараз у мяне, мяркую, ёсць каля 50 работ па балгарскай мове, у тым ліку, па меншай меры, дзве кнігі на гэтую тэму. Мае калегі ацанілі гэта – і таму прысудзілі мне такое высокае званне.
— Скажыце, балгарыстыка — гэта Ваш выключна навуковы інтарэс, або Вас звязвае з ёй таксама нешта большае — можа быць, асабістыя кантакты з балгарамі, ці, напрыклад, сваяцтва?
— Пытанне добрае і цалкам натуральнае, асабліва ва ўмовах нашай рэспублікі — калі, напрыклад, вывучэнне польскай мовай вельмі часта звязана з нейкімі сапраўды роднаснымі адносінамі. У мяне ніякіх каранёў, ніякіх такога роду стасункаў ў Балгарыі няма, але паколькі чалавек, які займаецца замежнай мовай, павінен вывучаць і культуру, і гісторыю, і літаратуру краіны носьбітаў гэтай мовы, то цалкам натуральна, што такая цікавасць фарміруецца і ў працэсе навучання, і ў працэсе працы. Калі мы сёння рыхтуем новае пакаленне балгарыстаў, або, напрыклад, паланістаў, багемістаў, мы вучым іх не толькі мове, мы вучым культуры краіны вывучаемай мовы, мы вучым павазе да гэтай краіны, мы вучым, калі так можна выказацца, любові да гэтай краіны. У мяне, вядома, ёсць вельмі глыбокая ўнутраная сімпатыя і цікавасць да Балгарыі, я там шмат разоў бываў, але, паўтараю, гэта заснавана выключна на маёй прафесіянальнай дзейнасці.
— Што такое балгарыстыка ў Беларусі сёння? Наколькі яна развіта?
— Сёння балгарыстыка у Беларусі — не самая профільная дысцыпліна з усіх філалагічных дысцыплін. Вы, напэўна, ведаеце, што самы высокі конкурс сярод тых, хто паступае на філалагічны факультэт, — гэта на аддзяленне кітайскай філалогіі, што можна зразумець і растлумачыць. Але ў гэтым годзе мы набралі 14 чалавек на аддзяленне балгарскай мовы і літаратуры, і пакуль што яны падаюць пэўныя надзеі. А што тычыцца перспектыў, будучага гэтых людзей — я вам скажу, што гэта ўжо пяты ў нас выпуск спецыялістаў па балгарскай мове і літаратуры, і папярэднія чатыры выпускі так ці інакш апраўдалі сябе. Нашыя выпускнікі знаходзяць сабе вельмі розную працу, некаторыя з іх працуюць у гандлёвых фірмах, некаторыя займаюцца тэхнічным ці літаратурным перакладам, хтосьці выбраў сабе сферу турызму, а ёсць нават людзі, якія працуюць у дыпламатычных прадстаўніцтвах. Таму мяркую, што той аб’ём задач, якія мы перад сабой ставім, мы выконваем: мы забяспечваем Беларусь спецыялістамі па роднаснай славянскай мове і блізкай нам літаратуры і культуры.
— А чым менавіта яны нам блізкія?
— Вы ведаеце, часта і беларускі, і рускі чалавек, трапляючы ў Балгарыю, раптам са здзіўленнем заўважае: «О, так балгары ж пішуць нашымі рускімі літарамі!» Але гэта, на маю думку, праява недасведчанасці, таму што на самой справе гэта мы пішам балгарскімі літарамі: наша пісьменнасць была створана даўно, у ІХ стагоддзі братамі Кірылам і Мяфодзіем, балгарамі, і гэта – першы адказ на пытанне аб блізкасці нам балгарскай культуры. Акрамя таго я магу заўважыць, што ёсць маса іншых праяў у гісторыі, у палітыцы, у грамадскім жыцці, што звязваюць беларусаў і балгараў. Я магу згадаць толькі некаторыя, напрыклад, калі ў выніку руска-турэцкай вайны ў 1878 годзе Балгарыя была вызвалена ад турэцкага прыгнёту, то ў складзе рускіх войскаў знаходзіліся і беларусы — гэта вядомы факт, і некаторыя з гэтых беларусаў жылі даволі доўга, і нават былі даволі вядомыя. Ёсць і іншыя ёсць прыклады узаемадзеянняў нашых культур.
— У сувязі з атрыманнем Вамі звання ганаровага прафесара Плоўдыўскага універсітэта, хацелася б задаць Вам такое пытанне. Наколькі званне, ганаровае званне, тытул сёння важныя для навукоўца? Гэта своеасаблівая ацэнка меры ўнёску чалавека ў навуку, ці гэта болей выражэнне ўшанавання чалавека грамадствам?
Плоўдыўскі ўніверсітэт
— Гэта таксама добрае пытанне. Вы ведаеце, у мяне некалькі такіх ганаровых званняў, у тым ліку і міжнародных. Шчыра скажу, што сёння такое званне — гэта прызнанне заслуг чалавека і праява павагі да яго, вельмі часта звязанае з нейкімі юбілеямі, з нейкімі узроставымі межамі, бо як правіла гэтае званне даецца не толькі за навуковую працу, хаця і такое бывае, але вельмі часта гэта такое своеасаблівае юбілейнае званне. І, як вы напэўна самі добра разумееце, званне ганаровага прафесара не дае ніякіх прывілеяў, не дае ніякіх матэрыяльных ільготаў, яно дае проста задавальненне ад таго, што людзі ведаюць пра твае працы і прызнаюць іх каштоўнасць.
— Ваша сфера навуковых інтарэсаў у мовазнаўстве, як вядома, вельмі шырокая і далёка не абмежавана балгарыстыкай. Гэта звязана з імкненнем асабіста спазнаць і апісаць такую велізарную з’яву, як мова, ва ўсіх яе праявах, ці гэта служэнне пэўнаму грамадскаму інтарэсу, імкненне сваёй працай запоўніць белыя плямы ў ведах?
— Навуковая праца — гэта сапраўды пазнанне свету, пазнанне грамадства, і, калі заўгодна, пазнанне самога сябе. Да таго часу, пакуль чалавек займаецца навуковай працай, яму не сумна з самім сабой, яму цікава жыць. І, вядома, чым шырэй яго навуковыя інтарэсы, тым ён лягчэй пераключаецца з адной навуковай сферы на іншую. Я сапраўды займаюся рознымі славянскімі мовамі, але акрамя таго мяне цікавіць і літаратура, і сумежныя сферы мастацтва, і нават спорт …
— Спорт?
— Так, я вельмі люблю некаторыя віды спорту і вельмі доўга імі займаўся.
— Напрыклад?
— Напрыклад, у нашым універсітэце добра ведаюць маё захапленне баскетболам. А што тычыцца першага пытання… ёсць такі знакаміты выраз, па-мойму, акадэміка Арцымовіча, быў такі фізік. Ён сказаў, што навука — гэта вельмі выгадны спосаб задавальнення прыватнай цікаўнасці за дзяржаўны кошт. Гэта трошкі іранічна, але, па сутнасці справы, так і ёсць, бо чалавек, займаючыся навукай, часта робіць гэта не з-пад палкі, не таму, што яго прымушаюць гэта рабіць, а таму, што яму самому цікава. Таму што тычыцца пытання пра тое, асабістаму ці грамадскаму інтарэсу падпарадкавана мая праца – я б сказаў, і так, і так. Тым больш, што нашая навука — не нейкая схаластычнай сфера, яна вельмі цесна звязаная з сістэмай адукацыі. І калі я, напрыклад, адкрываю для сябе нейкую з’яву, зкрываю нейкую белую пляму і мне хочацца пра гэта расказаць, ну, дапусцім, у навуковым артыкуле, то я, вядома, шукаю магчымасць потым адлюстраваць гэта ў лекцыях для студэнтаў, каб ім было цікава.
— Ці спрыяе Ваша выкладчыцкая дзейнасць вашай даследчыцкай працы, ці ж гэта сферы трошкі розныя і даводзіцца выбіраць паміж імі?
— Я працаваў у многіх краінах у якасці гасцявога прафесара, таксама і на іншых пасадах — напрыклад, у Нямеччыне, у Злучаных Штатах, у Фінляндыі. Што тычыцца таго, чаму чалавек не заўсёды задаволены адным месцам працы, калі я правільна разумею ваша пытанне… вы ведаеце, на кожным месцы працы свой калектыў, свае традыцыі, свая навуковая тэма, і таму калі ты едзеш у камандзіроўку на нейкі час ці ўдзельнічаеш у навуковым гранце ў нейкім іншым універсітэце — гэта свайго роду адрэналін, гэта бадзёрыць. Бо ты трапляеш у іншае асяроддзе, табе трэба там паказаць сябе, табе трэба даследаваць гэтую сераду, увайсці ў яе.
— І, тым не менш, скажам так, навуковая і выкладчыцкая кар’ера — гэта трошкі розныя галіны. Асабіста ў Вашай дзейнасці яны судакранаюцца, ці адно забірае час і сілы, пры гэтым не спрыяючы іншаму?
— Для мяне гэтай дылемы няма, для мяне гэта дзве цесна звязаныя рэчы. Хоць, вядома, у маім узросце ўжо больш займаешся навуковай працай для сябе, але ў прынцыпе, працуючы ў Беларускім дзяржаўным універсітэце, разрываць гэтыя два напрамкі дзейнасці немагчыма.
— Хачу запытацца ў Вас пра Ваша стаўленне да прадмета, які вы даследуеце. Гісторык і культуролаг Ёхан Хейзинга вельмі шмат пісаў пра «Чалавека, які грае» і падкрэсліваў значэнне гульні ў развіцці цывілізацыі. Скажыце, маўленне і маўленчыя зносіны — гэта таксама свайго роду гульня, у якой ёсць свае ролі? І калі так, то ці абмежаваная гульня правіламі, замацаванымі ў мове?
— Так. І Хейзінга, і, скажам, яго калега Бэрн, аўтар кнігі «Гульні, у якія гуляюць людзі. Людзі, якія гуляюць у гульні» шмат кажуць пра тое, што нашыя паводзіны будуюцца па пэўных правілах. Вядома, гэта не правілы футбола, не правілы шахмат, але, тым не менш, сапраўды ёсць пэўныя правілы, якія кожны мусіць выконваць. І частка гэтых правілаў замацаваная ў мове. Таму сапраўды можна апісваць мову як сістэму паслядоўных хадоў. І гэта рабілі да мяне многія іншыя людзі.
— Сістэму ўзаемных хадоў, ці …
— У прынцыпе, узаемных, таму што калі я, напрыклад, зраблю так – “пайду” так, — то вы мне адкажаце гэтак. Але ў залежнасці ад таго, як мы будзем выбудоўваць нашы адносіны, мы будзем рабіць кожны свой уласны ход. Часам гэта будзе ход, які адштурхоўвае, часам — наадварот, які набліжае. Таму разглядаць мову як сукупнасць або сістэму некаторых хадоў, падначаленых пэўным правілам, можна. Але ў сувязі з тым, што вы згадалі Хейзінгу і яго знакамітую кнігу «Чалавек які грае», Homo Ludens, я хацеў бы сказаць, што мяне асабліва цікавяць тыя сітуацыі, у якіх чалавек выкарыстоўвае дадатковыя сродкі мовы, то ёсць выкарыстоўвае мову не для размовы, а для нейкіх асаблівых мэтаў. Ну, напрыклад, мэты пажартаваць. Напрыклад, узбудзіць. Напрыклад, пакрыўдзіць. І адна з маіх кніг так і называецца — «Гульня на гранях мовы».
— У адным з інтрэрв’ю вы сказалі такую фразу: «Часам памылка ў мове — гэта іншае аблічча творчасці ў мове». Скажыце, у моўнай гульні бываюць толькі наўмысныя памылкі, ці бываюць і несвядомыя?
— Вядома, бываюць розныя памылкі – і свядомыя, і несвядомыя. Памылка памылцы розніца.
— А ці з’яўляецца творчасцю несвядомая памылка?
— Не, я думаю, несвядомая памылка творчасцю не з’яўляецца. Гэта вынік, так бы мовіць, збою механізму. Проста збою. Любы складаны механізм — ён, па законах статыстыкі, рана ці позна дзесьці сарвецца. Чалавек – вельмі складаная машына, і цалкам зразумела, што рана ці позна нейкія збоі, у тым ліку і ў яго маўленчай дзейнасці, могуць быць. Гэта агаворкі, абмоўкі, апіскі. Гэта калі чалавек не знаходзіць патрэбнага слова і пачынае гаварыць нешта накшталт “а-а-а ..», «м-м-м …». Гэта ўсё — праява такіх несвядомых памылак. Але часам чалавек ідзе на цалкам свядомыя памылкі, і ў такім выпадку ён мае дадатковыя мэты. Вось просты прыклад: скажам, у сям’і раніцай дзіця ўстае, яму трэба ў школу, і ён ідзе ў ванную, вяртаецца адтуль, а бацька на яго глядзіць і кажа: “а ты зуб’і чысціў?»
— Зуб’і?
— Так, не «зубы», а «зуб’і». Зразумела, што правільна з пункту гледжання мовы трэба сказаць: «А ты зубы чысціў?». Чаму дарослы чалавек, які напоўнены педагагічнымі, так бы мовіць, матывамі, і хоча, каб яго сын быў пісьменным, разумным, дабіваўся поспеху — чаму ён дапускае свядома такую памылку: замест «зубы» кажа «зуб’і»? А таму што ён хоча гэтага хлопчыка наблізіць да сябе, ён хоча паказаць, што «я таксама чалавек, я з табой магу пажартаваць, пагуляць, ты мне блізкі». Таму што ў афіцыйнай абстаноўцы гэты дарослы чалавек такой памылкі не дапусціў бы, а ў гэтай сітуацыі ён, дапушчаючы памылку ў адным, дабіваецца дадатковага поспеху ў іншым: ён разумее, што хлопчык глядзіць на яго з сімпатыяй.
— Чалавек – гэта, безумоўна, вельмі складаны механізм. Скажыце, наколькі сёння, на Вашу думку людзі разумеюць адзін аднаго? Наколькі людзі сёння адзін з адным умеюць кантактаваць?
— Вы ведаеце, праблема не толькі ў дыстанцыі, якая існуе, напрыклад, паміж пакаленнямі. Я разумею, што я сфармаваўся ў пэўным асяроддзі, у пэўны час, і гаворку сучаснай моладзі, асабліва на некаторыя тэмы, я, вядома, не разумею. Напрыклад, маладыя людзі значна больш прасунутыя ў кампутарнай тэрміналогіі, у нейкіх жаргоннных абласцях. Гэта поўнасцю натуральна. Больш за тое, я магу сказаць, што нават у рамках адной навукі людзі, якія належаць да гэтай навукі, увогуле ўжо не заўсёды разумеюць адзін аднаго. Напрыклад, лінгвісты не зусім разумеюць літаратуразнаўцаў, і нават у рамках лінгвістыкі ёсць розныя напрамкі, прадстаўнікі якіх гавораць як бы на розных мовах. Адбываецца далейшая спецыялізацыя чалавека. Вядома, пры гэтым застаецца нейкі агульны, бытавы, агульнапрыняты запас слоў – слоў агульназразумелых. Але што тычыцца спецыяльнасці людзей, то тут адбываецца ўсё больш вузкая спецыялізацыя.
— Вы сказалі, што моладзь больш прасунутая ў кампутарнай сферы. Наколькі, на ваш погляд вочная размова чалавека з чалавекам адрозніваецца ад размовы з дапамогай машыны — праз Інтэрнэт, напрыклад?
— Я думаю, што адрозненні ёсць, і яны вялікія. Гэта ўсё розныя спосабы камунікацыі.
Калі чалавек размаўляе з чалавекам “вочна”, то ён менш інфармацыі перадае з дапамогай слоў, а больш перадае з дапамогай позіркаў, жэстаў, мімікі, дыстанцыі, з якой кажа, адзення — чаго заўгодна. Калі чалавек размаўляе з іншым чалавекам з дапамогай кампутара, то ў яго ўжо ў значнай ступені звязаныя рукі. Гэта значыць, у гэтым выпадку цяжка ўбачыць чалавека, хоць існуюць, вядома, спосабы зносін тыпу Skype, — але я маю на ўвазе электронную пошту, або форумы, або чаты, — у гэтым выпадку чалавек становіцца “чалавекам, які піша”, а не “чалавекам, які размаўляе”. А гэта значыць, што ён выкарыстоўвае нейкія пэўныя сродкі мовы, часам вельмі спецыфічныя, тыпу смайлікаў, але вельмі шмат чаго пры гэтым пазбаўляецца. Ён не можа перадаць інтанацыю, ён не можа перадаць нейкія тонкія эмоцыі, якія можна перадаць, скажам, вібрацыяй голаса — у кампутары гэтага няма. І, нарэшце, калі чалавек “размаўляе” з кампутарам — то гэта наогул ні на што не падобны спосаб зносін, таму што тут чалавек не ведае, з кім ён мае зносіны – з нейкім сусветным веданнем, ананімным, распылённым ў космасе? Вось скажам, нашы студэнты любяць карыстацца Вікіпедыяй, а выкладчыкі ім кажуць: «ведаеце, будзьце асцярожнымі, таму што ў Вікіпедыі ў прынцыпе можа ўдзельнічаць кожны чалавек, і веды, якія там закладзеныя — яны не гарантавання ў тым, што яны справядлівыя, што яны праўдзівыя. Дык вось, у кампутары велізарная колькасць такіх звестак, у праўдзівасці якіх нельга быць упэўненым. Таму тут трэба быць асцярожным — я ўжо не кажу пра тое, што кампутар зацягвае ў розныя гульні, кампутар часам дае інфармацыю нават, скажам так, небясшкодную, таму многія грамадскія супольнасці імкнуцца абмежаваць, скажам, доступ дзяцей да кампутара, ды часам і доступ дарослых людзей – блакуюць, напрыклад, пэўныя сайты. Таму што кампутар — гэта грошык такі: у ім два бакі. З аднаго боку, гэта вялікае шчасце, а з другога боку, мы часам не адчуваем, не разумеем, што мы губляем, пераходзячы на стасункі з дапамогай кампутару.
— Калі мы маем зносіны з кампутарам, мы даём яму пэўныя каманды. Гэтыя каманды ў яго прапісаны дзесьці ў памяці, і ён толькі іх і ведае. Атрымліваецца, стасункі “чалавек-кампутар” рэгламентаваны кампутарам?
— Калі мы маем зносіны з кампутарам і знаходзімся, груба кажучы, у абмежаванай прасторы тых опцый, тых магчымасцяў, якія ён нам дае, то, фактычна, мы маем зносіны з праграмістам. Мы маем зносіны з тым чалавекам, які стварыў гэтыя праграмы і заклаў іх у кампутар. Разумееце, гэта ён вырашыў, што для нас важна тое, тое і тое — і ён такім менавіта чынам упарадкаваў інфармацыю. Невыпадкова сёння на змену адной версіі, скажам, Windows, прыходзіць наступная версія. Гэтая версія жыве нядоўга, прыходзіць наступная. Людзі, якія прафесійна ствараюць кампутары і іх забеспячэнне — яны заклапочаныя тым, каб удасканальваць зносіны чалавека з кампутарам. Яны як бы раствараюцца ў кампутары, але фактычна мы маем справу з людзьмі, якія ствараюць камп’ютэрнае забеспячэнне.
— Наколькі, улічваючы гэта, стасункі з кампутарам падобны да стасункаў з дзіцём? Па сутнасці ж, у дзіцяці таксама абмежавана мысленне, і мы таксама ў яго нешта закладваем.
— Цікавы і нечаканы для мяне паварот пытання. Я думаю, калі мы маем зносіны з чалавекам — мы ж таксама маем зносіны з пэўнай праграмай, з аэўным абмежаваным светам. Не толькі з дзіцём: калі вы падыдзеце, скажам, да іншаземца, або падыдзеце да пажылога чалавека, ці падыдзеце да жанчыны, то ваш спосаб размовы будзе ў кожным выпадку розным, таму што вы мяркуеце, на што вы можаце разлічваць ў адказе ад гэтага чалавека. Вы будуеце пытанне такім чынам, каб, дапусцім, не пакрыўдзіць яго, ці каб ён зразумеў ваш пытанне. Калі вы, скажам, дзіцяці задасце тую праблему, якая вас цікавіць, і яна даволі складаная — яно проста не зразумее. Калі вы пажылому чалавеку задасце пытанне, на які ён не здольны адказаць — вы таксама не атрымаеце выніку. Таму ў прынцыпе мы заўсёды ў размове ўлічваем асобу суразмоўцы. І нават калі я размаўляю са студэнтам або са сваім калегам-выкладчыкам — я размаўляю трошкі па-рознаму.
— Хацелася б даведацца больш пра Вашае стаўленне да прадмету Вашага даследавання. Пытанне, можа быць, трошкі нетактоўнае, але паспрабую вас справакаваць. Пісьменнік-фантаст Тэры Праччет у кнізе «Злодзей часу» уклаў у вусны аднаго з сваіх персанажаў такія словы: «Ведаеш, вельмі цяжка казаць пра кванты на мове, першапачаткова прызначанай для таго, каб адна малпа магла паведаміць іншай, дзе вісіць спелы плод». Скажыце, наколькі на самой справе з’яўляецца багатым той інструмент, вывучэнню якога вы прысвяцілі жыццё? І дзе межы мовы?
— Гэта вельмі добрае філасофскае пытанне. Справа ў тым, што часта ў літаратуры, нават навуковай, можна сустрэць згадку аб мовах развітых і мовах прымітыўных народаў. І нават спрабуюць падлічыць колькасць слоў у гэтых мовах, багацце іх лексікону, або колькасць граматычных катэгорый. На самай справе кожная мова дасканалая для таго грамадства, якое яна абслугоўвае. Гэта значыць, калі ўявіць, што мы з вамі зараз перанесліся на машыне часу ў якую-небудзь Старажытную Русь XII стагоддзя, то наша сучасная руская мова апынлася б непрыдатнай, таму што мы не змаглі б там назваць тыя прадметы, якімі людзі карысталіся. З іншага боку тая мова – мова, скажам XII або XIV стагоддзя, — была бы непрыдатная для нашых сённяшніх размоў. Я не чытаў гэтага фантаста, але думка правільная: у кожнага грамадства ёсць свая мова, кожнае грамадства задаволена гэтай мовай, і калі грамадства спрабуе гэтую мову нейкім чынам мадэрнізаваць, то пры гэтым грамадства мяняецца само, яно падладжваецца да мовы.
— Так мова ўсё ж дасканалая для грамадства, ці яна знаходзіцца ў пастаянных зменах? Ці дасягальна дасканаласць пры наяўнасці зменаў?
— Адказ такі: мова, вядома, пастаянна змяняецца. Яна змяняецца на нашых вачах. За адно пакаленне — гэта прыкладна 30 гадоў, — у рускай мове адбываюцца велізарныя змены. Гэта лёгка ўбачыць нават на прыкладзе з’яўлення новых словаў ці на сыходзе старых слоў. Але змяняецца і граматыка, змяняюцца і нейкія іншыя бакі мовы. Тое, што мова змяняецца — несумненна. А вось ці можна гэтыя змены ацэньваць або трактаваць як прагрэс, як паляпшэнне — вось у гэтым я сумняваюся. Таму што мне здаецца, што мова проста падладжваецца да патрэбаў грамадства — кожны раз.
— А ці мажлівы пэўны рэгрэс у мове?
— Не, я як раз думаю, што і прагрэс, і рэгрэс — гэта катэгорыі, непрыдатныя да мовы. Мова змяняецца, гэта так. Але калі мы кажам «прагрэс» — мы ставім знак «плюс» і кажам, што з’ява змяняецца ў лепшы бок. Калі мы кажам «рэгрэс» — маецца на ўвазе, што гэта дрэнная змена, змена у горшы бок. Я думаю, што вось гэтыя знакі «плюс» і «мінус» да мовы непрыдатныя. Мова змяняецца — гэта так, а добра гэта ці дрэнна — гэта іншая сфера, іншая катэгорыя, іншае вымярэнне.
— Мова развіваецца эвалюцыйна?
— Так, вядома.
— У біялагічнай эвалюцыі існуюць механізмы, якія не дазваляюць вярнуць да жыцця віды, якія ўжо выканалі сваю функцыю. Ці ёсць нешта падобнае ў мове?
— Я баюся параўноўваць развіццё мовы з біялагічнай эвалюцыяй, хоць, увогуле-то, калісьці такая тэорыя была вельмі моцнай, вельмі моднай, вельмі папулярнай — гэта было яшчэ гадоў 150 таму. Была тэорыя біялагічных хваль у эвалюцыі мовы.
— Але вось, напрыклад, чэшская мова — яна ж досыць пурыстычная. І атрымліваецца, што тыя словы, якія былі «актуальныя» ў 19-м стагоддзі — яны раптам аказваюцца запатрабаванымі і зараз …
— Чэшская мова — вельмі добры прыклад таго, як грамадства ратавала сябе, спрабавала захаваць сябе, і па гэтай прычыне вымушана было адмаўляцца ад нямецкай мовы і адраджаць, так бы мовіць, карані чэшскай мовы, якія амаль зніклі да таго часу. Што тычыцца грамадства — яно часам спрабуе сябе засцерагчы ад пэўных «праколаў», ад нейкіх «катастроф». У мове такіх механізмаў засцеражэння няма. У мове часам узнікаюць — ці доўгі час існуюць, — з’явы не вельмі патрэбныя, бескарысныя. Вось у чалавека ёсць, скажам, «апендыкс», або гланды, якія час ад часу захворваюць. І навукоўцы спрачаюцца — ці варта выдаляць гланды ў дзіцячым узросце, ці не варта, бо яны засцерагаюць арганізм ад больш моцнага пранікнення прастуды ці інфекцыі. У любой мове — у тым ліку і ў рускай, і ў чэшскай, і ў беларускай, — існуюць з’явы, сказаць пра якія, што яны для чагосьці патрэбныя, што яны захоўваюць мову, цяжка. Проста мова захоўвае некаторыя рудыменты мінулага развіцця. Да гэтага часу ў некаторых мовах захоўваецца парны лік. Вось калісьці і ў рускай мове быў адзіночны лік, быў множны лік і быў парны лік. Пра два прадметы можна было сказаць толькі ў гэтым асаблівым ліку. Але і сёння ёсць мовы — цалкам нармальныя, развітыя мовы, — у якіх ёсць тры гэтыя лікі. Навошта? Напрыклад, у Славеніі — там цалкам жывы парны лік. Калі вы скажаце, напрыклад, «мы пайшлі гуляць» — то адна справа, калі вас было больш, чым двое — гэта адна форма, а іншая справа — калі вас было толькі двое, трэба ўжыць іншую форму.
— Клічны склон ў рускай мове — гэта з’ява таго ж парадку?
— Я думаю, што так. Ва ўкраінскай, у польскай і ў іншых мовах клічны склон значна больш жывы, чым у рускай мове. Але разам з тым калісьці клічны склон быў і ў заходнееўрапейскіх мовах — там ён памёр бясследна. У рускай мове сітуацыя больш складаная, таму што разам за змярцвелымі формамі тыпу «отче» «владыко», з’яўляецца раптам новая клічная форма — гэта выпадак тыпу «Петь!», «Маш!», «Дядь Петь!» — з пэўнай інтанацыяй і з выдаленнем канчатку. Вось паспрабуйце растлумачыць, навошта гэтая форма патрэбна. Што, нельга проста сказаць «Пеця»? Так што мова — вельмі складаная рэч. Апісаць яе сістэму правілаў можна, але прадбачыць, прадказаць яе развіццё, прагназаваць яго — вельмі небяспечна і вельмі цяжка.
— Небяспечна?
— Небяспечна у тым сэнсе, што можна апынуцца ў дурнях. Гэта значыць, можна будаваць прагноз, а мова пасмяецца над ім.
— Хацелася б таксама задаць вам некалькі пытанняў на іншую тэму. Скажыце, як вы ацэнньваеце сённяшні стан айчыннай лінгвістычнай навукі? Чаго, можа быць, ёй сёння не хапае?
— Айчыннай — гэта якой?
— Нашай, беларускай.
— Проста сёння, калі кажуць «айчынны», то вельмі часта праецыруюць гэта на савецкую эпоху і кажуць пра рускую і беларускую навуку як адзіную. З майго пункту гледжання, стан беларускай лінгвістычнай навукі сёння не вельмі добры. Я думаю, што быў перыяд, скажам, 60-я — 70-я гады, калі гэтая навука была ў лепшым стане. А з чым гэта звязана — перш за ўсё, з фінансаваннем, з нейкімі агульнымі праблемамі, у якіх мы жывём. Таму што любая навука патрабуе грошай, любая навука патрабуе цікавасці з боку моладзі, а сёння моладзь арыентуецца хутчэй на іншыя навукі, гэта зразумела, на больш прэстыжныя, на тыя, якія могуць даць большае працвітанне ў жыцці — і матэрыяльнае, у тым ліку магчымасці паездкі за мяжу, і яшчэ нейкае. Таму філалогія сёння — далёка не самае прэстыжны кірунак. Мне здаецца, што мы ад гэтага пакутуем, таму што вывучаць і выкладаць і мову, і літаратуру, і культуру — наогул праявы чалавечага духу, — не менш важна, чым, напрыклад, шукаць нафту ці нейкія яшчэ матэрыяльныя рэчы.
— Што б вы параілі тым ліцэістам, абітурыентам, навучэнцам падрыхтоўчага факультэта, якія, нягледзячы на ўсе магчымыя мінусы, усё ж абяруць філалогію або лінгвістыку для сябе? Чаго, магчыма, варта было б сцерагчыся гэтым людзям?
— Я думаю, што тыя людзі, якія ці прысвячаюць сябе філалогіі — яны ў пэўным сэнсе фанатыкі, таму што трэба сапраўды быць упэўненым у тым, што ты абраў правільную сферу – нават нягледзячы на тое, што гэта прынясе табе нейкае, можа быць, матэрыяльнае расчараванне: наўрад ці ты даб’ешся такіх поспехаў, якіх мог бы дамагчыся, калі пайсці ў праграмісты, напрыклад. Ну, праграмісты сёння — гэта амаль што дакладны поспех, нават сярэдні праграміст зарабляе больш, чым самы добры настаўнік або філолаг. Таму «ад чаго перасцерагчы» — так ні ад чаго, гэта справа выпадку. Як кажуць, лёс грае чалавекам, а чалавек грае на трубе. Вось мы «гуляем на трубе», займаючыся філалогіяй і атрымліваючы ад гэтага задавальненне. Дадам толькі, што і я, і мае калегі вельмі задаволеныя выпускнікамі Ліцэя БДУ, яны ўвогуле складаюць касцяк нашых добрых студэнтаў. Гэтая падрыхтоўка да паступлення ў ВНУ вельмі сябе апраўдвае, гэта выдатнае звяно ў сістэме вышэйшай адукацыі. А вось што тычыцца падрыхтоўчага факультэта, дзе рыхтуюць замежных навучэнцаў, то і я, і мае калегі ім незадаволеныя, таму што да нас на факультэт прыходзяць прадстаўнікі іншых краін, якія вельмі кепска валодаюць рускай мовай. Ім цяжка слухаць лекцыі, у іх вялікія праблемы з разуменнем, з усталяваннем зносін, з навучаннем… я думаю, што вось гэтую сістэму трэба нейкім чынам рэфармаваць і паляпшаць — я маю на ўвазе падрыхтоўчую працу з замежнымі навучэнцамі.
Гутарыў Сяргей МАЕЎСКІ
