Больш за 20 гадоў Алег Іосіфавіч кіруе кафедрай радыяцыйнай хіміі і хіміка-фармацэўтычных тэхналогій БДУ. Ён прызнаны ў свеце спецыяліст у галіне радыяцыйнай і свабоднарадыкальнай біяарганічнай хіміі, галоўнай задачай якой з’яўляецца ўсталяванне малекулярных асноў узнікнення і развіцця хвароб з мэтай атрымання новых, эфектыўных і камерцыйна выгадных лекаў.
Зрэшты, для сустрэчы з прафесарам з’явілася яшчэ адна вельмі важная нагода. 7 кастрычніка на базе РНПЦ анкалогіі і медыцынскай радыялогіі імя М. М. Аляксандрава адкрыўся Цэнтр пазітронна-эмісійнай тамаграфіі, дзе на сучасным узроўні будуць праводзіць раннюю дыягностыку анкалагічных захворванняў. У цыклатронна-радыехімічнай лабараторыі гэтага цэнтра працуюць вучні Шадыры.
– Алег Іосіфавіч, Вы ўзначальваеце кафедру радыяцыйнай хіміі і хіміка-фармацэўтычных тэхналогій, якая функцыянуе на стыку міждысцыплінарных ведаў. Растлумачце нашым чытачам: чаму паўстала неабходнасць на хімічным факультэце БДУ стварыць кафедру з такойнестандартнай назвай?
– Наша кафедра была створана ў 1968 годзе для падрыхтоўкі спецыялістаў, неабходных пры рашэнні складаных і разнапланавых задач па мірным выкарыстанні атамнай энергіі. Яна называлася «кафедра радыяцыйнай хіміі і радыяхіміі». Адным з накірункаў даследаванняў, якія праводзяцца на кафедры, якую я ўзначаліў з 1994 года, было вывучэнне заканамернасцяў дзеяння радыяцыі на біялагічна важныя рэчывы. Агульнавядомае магутнае пашкоджвальнае дзеянне іанізавальных выпраменьванняў на арганізм, але чаму гэта адбываецца, дагэтуль не зразумела. Разабрацца ў тым, якія згубныя рэакцыі выклікае радыяцыя пры апрамяненні арганізма, спрабуюць хімікі сумесна з фізікамі, біёлагамі і медыкамі – адгэтуль і міждысцыплінарныя даследаванні. Гэта вельмі важна, таму што такія веды адкрываюць перспектыву накіраванага атрымання рэчываў, якія валодаюць або радыеахоўнымі ўласцівасцямі, або, наадварот, узмацняюць дзеянне выпраменьвання на біялагічныя аб’екты. Да апошніх адносяцца рэчывы (радыесэнсібілізатары), якія выкарыстоўваюцца ў радыетэрапіі анкалагічных захворванняў, бо ракавыя клеткі больш устойлівыя да апрамянення, чым большасць здаровых. 
Гэты кірунак працы кафедры паслужыў для мяне адной з адпраўных кропак, калі пасля распаду СССР у нас у краіне склалася няпростая сітуацыя з кадравым забеспячэннем фармацэўтычнай прамысловасці. Спецыялістаў для фармпрамысловасці ў Беларусі не рыхтавалі. Таму па нашай ініцыятыве са згоды канцэрна «Белбіяфарм» і Міністэрства аховы здароўя РБ у 1995 годзе на базе кафедры была адкрыта новая спецыялізацыя «Хімія лекавых злучэнняў», а сама кафедра атрымала сённяшнюю назву «кафедра радыяцыйнай хіміі і хіміка-фармацэўтычных тэхналогій». Вось ужо 20 гадоў кафедра праводзіць падрыхтоўку спецыялістаў для патрэб фармацэўтычнай прамысловасці. Выпускнікі кафедры працуюць на ўсіх фармацэўтычных прадпрыемствах краіны і ў навукова-даследчых інстытутах, якія займаюцца распрацоўкай лекавых сродкаў, забяспечваючы ўкараненне ў вытворчасць сучасных тэхналогій і стварэнне інавацыйных лекаў.
З 2008 года па адпаведнай пастанове ўрада мы аднавілі падрыхтоўку спецыялістаў па кірунку «радыяцыйная хімія і радыяхімія», неабходных для працы на Беларускай атамнай станцыі і для выпуску радыяфармпрэпаратаў рознага прызначэння.
– Якія навінкі ў лінейцы супрацьвірусных інавацыйных медыкаментаў чакаць беларускаму спажыўцу?
– Скіраванасць нашай дзейнасці ў стварэнні арыгінальных лекавых прэпаратаў цесна звязаная з тым, што мы рабілі як радыяцыйныя хімікі. Маецца падабенства паміж тым, як функцыянуюць клеткі імуннай сістэмы, і працэсамі, якія выклікае радыяцыя. Пры фагацытозе і радыёлізе індукуюцца і задзейнічаны свабоднарадыкальныя працэсы, якія разбураюць усё на сваім шляху – і малекулы здаровых клетак, і вірусы.
Гэта аналогія дазволіла нам прапанаваць канцэпцыю пошуку антывірусных прэпаратаў, зыходзячы з дадзеных па радыёлізе прыродных злучэнняў. Яна заснавана на выкарыстанні рэгулятараў свабоднарадыкальных рэакцый, якія блакуюць размнажэнне вірусаў. У выніку сумесна з РУП «Белмедпрэпараты» і РНПЦ эпідэміялогіі і мікрабіялогіі быў створаны першы беларускі арыгінальны антывірусны прэпарат «Бутамінафен», які пры лячэнні герпесу не саступае ацыклавіру. Потым быў даведзены да аптэк прэпарат «Актавір» – гэта камбінацыя «Бутамінафену» з нуклеазіднымі прэпаратамі – вельмі эфектыўны супрацьгерпетычны сродак. Працы па стварэнні антывірусных прэпаратаў выконваліся ў рамках трох праектаў МНТЦ з агульным аб’ёмам фінансавання ~ 1 млн дол. ЗША. У выніку іх выканання быў адкрыты новы клас антывірусных сродкаў, перспектыўных для ўкаранення ў медыцынскую практыку. Асабліва хочацца адзначыць прэпарат «Вірафен», які валодае высокай супрацьгрыпознай актыўнасцю. На дадзены момант ён прайшоў таксікалагічныя і даклінічныя выпрабаванні.
– Нам застаецца толькі спадзявацца, што гэты прэпарат вельмі хутка паступіць у аптэкі. Якія яшчэ напрамкі фармацыі ўяўляюць для Вас цікавасць?
– Вядома, гэта сродкі для лячэння анкалагічных захворванняў. Справа ў тым, што сярод рэчываў, якія валодаюць супрацьвіруснымі ўласцівасцямі, ёсць злучэнні, якія эфектыўныя як супрацьпухлінныя агенты. Даволі вядомы прыклад з прэпаратамі, атрыманымі на аснове нуклеазідаў, вытворныя якіх выкарыстоўваюцца пры лячэнні інфекцыйных і анкалагічных захворванняў.
Свабоднарадыкальныя працэсы, якія мы вывучаем, могуць іграць важную ролю ў канцэрагенезе. Вядома, што ракавыя клеткі размножваюцца ва ўмовах гіпаксіі, калі канцэнтрацыя кіслароду істотна ніжэйшая, чым у клетках крыві. На кафедры больш за 20 гадоў вывучаюцца свабоднарадыкальныя ператварэнні біялагічна важных рэчываў, якія рэалізуюцца ва ўмовах гіпаксіі пад дзеяннем розных фактараў. Былі адкрыты новыя свабоднарадыкальныя рэакцыі распаду біямалекул, якія драматычна змянялі іх уласцівасці.
Атрыманыя веды дазволілі нам прапанаваць рэчывы і іх камбінацыі з вядомымі супрацьпухліннымі сродкамі, якія павінны прымусіць ракавыя клеткі акісляцца і дэструктураваць, што будзе прыводзіць да іх гібелі. Праведзеныя ў РНПЦ анкалогіі і медыцынскай радыялогіі першыя вопыты нас натхняюць на працяг даследаванняў. Тут ёсць шмат нявырашаных пытанняў. Але ў адным я ўпэўнены: праца падобнага маштабу павінна кантралявацца і фінансавацца дзяржавай.
– Вядучыя ўніверсітэты свету ганарацца сваімі навуковымі школамі, навукоўцамі, паспяховымі выпускнікамі… Пад Вашым навуковым кіраўніцтвам абаронена 20 кандыдацкіх і 2 доктарскія дысертацыі. Раскажыце пра сваіх перспектыўных маладых вучняў.
– Выпускнікі кафедры – гэта, як правіла, яркія і прафесійна кваліфікаваныя асобы. Многія з іх працуюць за мяжой, абаранілі дысертацыі і займаюць добрыя пасады.
У нас цесная сувязь са шматлікімі навуковымі цэнтрамі свету. Дастаткова сказаць, што ў апошняе дзесяцігоддзе мы сумесна з Універсітэтам г. Лейпцыг праводзім даследаванні па вывучэнні свабоднарадыкальных ператварэнняў кампанентаў клеткавых мембран, вынікі якіх апублікаваны ў прэстыжных часопісах. Удзельнічаючы ў гэтых працах, нашы выпускнікі абараняюць дысертацыі як у Лейпцыгу, так і ў БДУ і працуюць у той жа Германіі ці ў Беларусі.
Большасць выпускнікоў кафедры працуюць на фармпрадпрыемствах краіны, сярод іх ёсць кіраўнікі навукова-інавацыйных і кантрольна-аналітычных цэнтраў. Яны дапамагаюць кафедры рэалізоўваць сумесныя ідэі і распрацоўкі. Асабліва мне хацелася б сказаць пра тых выпускнікоў, якія засталіся працаваць на кафедры і ў яе навуковых падраздзяленнях. Гэта захопленыя сваёй справай энтузіясты, якія, не атрымліваючы за сваю працу годную зарплату, ажыццяўляюць важную для краіны навучальную і навуковую дзейнасць.
Пра якасць адукацыі нашых маладых спецыялістаў, якія працуюць на кафедры, ярка сведчыць факт: дацэнт кафедры Святаслаў Брынкевіч узначаліў суперсучасную цыклатронна-радыехімічную лабараторыю Цэнтра пазітронна-эмісійнай тамаграфіі. Я ганаруся тым, што ў яго каманду ўвайшлі найлепшыя выпускнікі нашай кафедры. На адкрыцці цэнтра Прэзідэнт краіны сказаў: «Я тут убачыў моладзь, у якой гараць вочы і якая ўжо ўмее працаваць. Гэта наша будучыня, і значыць, што грошы выдаткаваны не дарма».
* У перакладзе з англійскай мовы stalker – настойлівы пераследнік.
Гутарыла Жанна ВАСАНСКАЯ
