Напярэдадні кожнага міжнароднага Дня роднай мовы міжволі задумваюся пра беларускую мову – няўжо мы згадваем пра яе, душу народа, усяго толькі некалькі разоў на год, па святах? Ці можа яна, родная, быць не толькі мовай працы, штодзённых зносін, мовай выхавання дзяцей, але і сардэчнай мовай – мовай малітвы?
Айцец Сергій Гардун, выкладчык Інстытута тэалогіі БДУ, шмат гадоў займаецца перакладам кніг Свяшчэннага Пісання на беларускую мову – з ім наша гутарка пра тое, навошта нам Свяшчэннае Пісанне і праваслаўнае богаслужэнне па-беларуску, якія злачынствы робяцца сёння супраць мовы і як жыць з мовай у праўдзе.
Даведка
Сяргей Аляксеевіч Гардун
Клірык Мінскага кафедральнага сабора
Прафесар Мінскіх духоўных семінарыі і акадэміі і Інстытута тэалогіі БДУ (загадчык кафедры біблеістыкі і хрысціянскага веравучэння Інстытута тэалогіі імя святых раўнаапостальных Мяфодзія і Кірыла БДУ)
Член Біблейскай камісіі Беларускай Праваслаўнай Царквы па перакладзе Кніг Свяшчэннага Пісання Новага Запавету на беларускую мову
Каментатар святочных богаслужэнняў Вялікадня і Раства ў час іх трансляцыі па Першым дзяржаўным канале БТ
Царкоўнаславянская мова – наша
Пераклад Свяшчэннага Пісання на беларускую мову патрэбен таму, што богаслужэнне павінна быць зразумелым сучаснаму чалавеку. Пакуль што ў большасці праваслаўных храмаў богаслужэнне правіцца на традыцыйнай для нашага народа царкоўнаславянскай мове. З поўнай упэўненасцю магу сказаць, што царкоўнаславянская мова – гэта мова наша. Гэта старажытная мова нашага народа, на якой больш як тысячу гадоў правіцца богаслужэнне. Праваслаўная Царква па прыродзе сваёй вельмі кансерватыўная. У прыватнасці гэта праяўляецца ў тым, што без вельмі вострай патрэбы не мяняецца мова богаслужэння. У Грэцыі – вядомай праваслаўнай краіне – богаслужэнне правіцца не на сучаснай мове, а на старагрэчаскай. Яна прыкладна ў такіх самых адносінах да сучаснай грэчаскай мовы, як царкоўнаславянская да беларускай або ўкраінскай або рускай. Ці вось Грузія, дзе хрысціянства з IV ст. – і там богаслужэнне правіцца не на сучаснай, а на старажытнагрузінскай мове. Гэта прыгожа.
Старажытныя мовы – гэта прыгожа
Старажытныя мовы заўжды, у любым народзе ўспрымаюцца як велічны стыль, як нешта ўрачыстае. Але з цягам часу мова перастае быць зразумелай. І для Царквы вельмі складаная задача – адчуць той пераломны момант: да якой пары можна служыць на старажытнай мове, і калі ад яе трэба адмовіцца. У якасці гістарычных прыкладаў я бы спаслаўся на каталіцкую царкву.
Прыклад каталікоў
Да ІІ Ватыканскага сабора – фактычна да 1965 года – каталіцкая царква настойліва патрабавала, каб галоўная служба, імша, правілася абавязкова на лацінскай мове. У любой краіне свету. А Другі Ватыканскі сабор прыняў рашэнне, што богаслжэнне павінна ўжо правіцца на нацыянальных мовах. Калі параўноўваць лацінскую з мовамі славянскімі, з беларускай ці польскай, ясна, што розніца вельмі вялікая. У Праваслаўнай Царкве ніколі не было такога агульнага правіла, каб па ўсім свеце была адна мова богаслужэння. У нас было нормай, што ў кожнага народа свая мова богаслужэння: у армян армянская, у грузін грузінская, у грэкаў грэчаская, а ў нас царкоўнаславянская.
Браты славяне
Яшчэ да ХІІІ ст. продкі беларусаў, украінцаў і рускіх размаўлялі на адной мове – вучоныя называюць яе агульнаўсходнеславянскай або старажытнарускай. Таму і была адна мова богаслужэння. Яна не стаяла на месцы, развівалася. Тым не менш, яна стала архаічнай, і ад яе аддалілася і беларуская мова ў сваім развіцці, і ўкраінская, і руская. Ужо ў ХІХ ст. падымалі пытанне аб магчымасці служэння на нацыянальных славянскіх мовах у Праваслаўнай Царкве. Пытанне дыскутавалася, і першым станоўчым вынікам стаў пераклад Бібліі на рускую мову. Пераклад быў скончаны ў 1875 годзе, надрукаваны ў 1876 – даволі позна. Гэта значыць, ні Пушкін, ні Лермантаў па-руску Бібліі не бачылі, а безумоўна ведалі яе змест. Да гэтага часу ўсе – і на Беларусі, і ў Расіі, і на Ўкраіне – чыталі Біблію на царкоўнаславянскай, на той самай мове, якая гучыць і ў богаслужэнні.
Дыскусія даўжынёй у стагоддзі
Калі рускі пераклад некалькі дзесяцігоддзяў рабіўся, то была вельмі вострая дыскусія, на самым высокім узроўні. Напрыклад, гарачым прыхільнікам перакладу – яго, можна сказаць, рухавіком – быў мітрапаліт маскоўскі Філарэт (Драздоў). А адзін з ідэйных праціўнікаў перакладу быў мітрапаліт кіеўскі Філарэт (Амфітэатраў). Паміж імі былі публічныя дыскусіі. Адзін быў упэўнены, што Біблія павінна быць на сучаснай мове, другі – што гэта зусім непатрэбна, а калі ёсць некалькі незразумелых для сучаснага чалавека слоў, то павінны існаваць, па-першае, каментарыі, у якіх можна паглядзець малазразумелыя словы, а па-другое, адукаваныя свяшчэннікі, якія сканчаюць семінарыі ды акадэміі і павінны незразумелае растлумачыць. І нашто ж тады замяняць урачыстую мову на сучасную, побытавую, якая гучыць у штодзённым жыцці і таму мае прыніжаннае гучанне. Была такая дыскусія. Тады прынялі такое кампраміснае рашэнне: Біблія на рускай мове ўсё ж такі выйшла, але толькі для чытання дома. Яна не меркавалася ўжывацца ў богаслужэнні. Няпростая сітуацыя. І з таго часу гэта дыскусія не перастае.
З павагай да ўсіх
У 1917 г. быў скліканы памесны сабор РПЦ – які, дарэчы, выбраў патрыярха Ціхана, пры тым што ад Пятра І царская ўлада не дазваляла выбіраць патрыярха. Сярод многіх праблем, якія разглядаліся, была і праблема ўжывання ў богаслужэнні нацыянальных моў. Пасля доўгіх дыскусій сабор прыняў рашэнне, што нацыянальныя мовы могуць ужывацца ў богаслужэнні, калі гэтага патрабуюць людзі. Логіка такая, што мы павінны з павагай і пашанай ставіцца да тых людзей, якія кажуць, што яны не зусім усё разумеюць у богаслужэнні, і адначасова з не меншай павагай і пашанай ставіцца да тых, якія кажуць, што яны разумеюць усё і для іх богаслужэнне на сучаснай мове проста не гучыць, не ўспрымаецца псіхалагічна. На практыцы было так: калі людзі паважалі і любілі свяшчэнніка, а ён дбаў пра тое, каб чытанае ў храме было зразумелым, і патроху пачынаў ужываць сучасную мову ў богаслужэнні, то людзі гэта прымалі з удзячнасцю і паступова прызвычайваліся і ўспрымалі нармальна. А бывала часам, што людзі працівіліся. І такі стан у нас працягваўся ўсё ХХ ст., працягваецца і ў ХХІ ст.
Не патануць у моры перакладаў
У савецкі час у Царквы не было магчымасці ні выдаваць літаратуры, нават на царкоўнаславянскай мове, ні займацца афіцыйна перакладчыцкай дзейнасцю. Цэлыя дзесяцігоддзі служылі на дарэвалюцыйных кнігах. А калі савецкі час закончыўся, стала зноў магчыма гэтыя пытанні падымаць – тады і была ўтворана Беларуская Біблейская Камісія (http://sppsobor.by/bractva/vilna/commission/429), у 1990-м годзе, перш за ўсё для перакладу Свяшчэннага Пісання. Да гэтага часу ўжо былі зроблены некалькі перакладаў Свяшчэннага Пісання на беларускую мову. Яны былі зроблены ў розных умовах і, так бы мовіць, не зусім афіцыйна. Першы такі вядомы пераклад Свяшчэннага Пісання на новую беларускую мову быў зроблены баптысцкім пастарам Лукашом Дзекуцем-Малеем у супрацоўніцтве з Антонам Луцкевічам, вядомым палітычным і грамадскім беларускім дзеячам. Іх пераклад Новага Запавету і Псалтыра ў цэлым някепскі, ён быў надрукаваны адной кнігай у 1931 г. Здавалася б, вось ёсць пераклад – бяры хто хочаш, карыстайся. Але калі мы цяпер зірнем на мову таго часу, то ўбачым, што беларуская мова яшчэ была неўнармаваная, у ёй былі граматычныя канструкцыі, якія цяпер з’яўляюцца недапушчальнымі, лексіка не да канца ўсталявалася. На той час гэта была прыкладна такая ж мова, на якой трохі раней друкавалася і “Наша ніва”, і некаторыя перыядычныя выданні Заходняй Беларусі 1920-30-х гг. Гэта не зусім сучасная мова. У тую самую эпоху былі зроблены яшчэ пераклады, сярод якіх пераклад ксяндза Вінцэнта Гадлеўскага. Каталіцкія царкоўныя ўлады доўга не дазвалялі друкаваць гэты пераклад, потым далі дазвол надрукаваць частку, але большая частка прапала ў час вайны. У 1939 годзе ён паспеў надрукаваць свае Евангеллі, потым пачалася нямецкая акупацыя і ён сам загінуў ад рук гестапа, і пераклады яго загінулі. Для Праваслаўнай Царквы гэты пераклад непрымальны, таму што там вельмі шмат паланізмаў. Мы лічым, што гэта не зусім натуральная беларуская мова. У больш позні, ужо постсавецкі, час пераклад Бібліі на беларускую мову зрабіў і вядомы беларускі перакладчык Васіль Сёмуха – той, які некалі “Фаўста” пераклаў. Зрабіў пераклад Новага Запавету і Анатоль Клышка, якога, відаць, найбольш ведаюць як аўтара школьных буквароў. Ёсць выданне Бібліі ксяндза Уладзіслава Чарняўскага, якога я вельмі глыбока паважаю, бачыўся з ім некалькі разоў, у госці да яго ездзіў – ён служыў у Вішневе (Валожынскі раён) і вельмі сардэчна мяне прымаў, пра яго магу расказваць бясконца… Чаму ж гэтых перакладаў недастаткова? Пераклад В. С. Сёмухі зроблены з рускага тэксту ХІХ ст., а не з моў арыгіналу. Гэты пераклад, пры ўсёй прыгажосці мовы Васіля Сяргеевіча, далёка не навуковы. Калі яго ўважліва паглядзець, то там ёсць нават грубыя памылкі, дзе перакладчык не зразумеў рускай мовы ХІХ ст. Напрыклад, слова “орать” у рускай Бібліі ўжываецца ў тым самым сэнсе, што і беларускае “араць”, а ён зразумеў як “лямантаваць”… Пераклад Анатоля Клышкі мае таксама значныя недахопы – непаслядоўнасць у перадачы імёнаў, калі аднаго і таго ж персанажа ён можа называць то Пётр, то Пятро. А такія вольнасці недапушчальныя: калі ў арыгінале форма імя аднолькавая, то і ў перакладзе павінна быць аднолькава. Ці вось, што кідаецца ў вочы кожнаму царкоўнаму чалавеку: калі гаворка ідзе пра Бога-Айца, ва ўсіх перакладах ужываем слова “Айцец”. Анатоль Клышка з гэтым не згадзіўся – усюды напісаў “Бацька”…
Задачы Біблейскай Камісіі
Мы робім пераклад для царкоўных людзей, веруючых, традыцыйных праваслаўных хрысціян. Наша задача ў тым, каб тэкст Свяшчэннага Пісання быў зразумелым, каб дакладна перадаваў арыгінал і адпавядаў нормам сучаснай беларускай мовы. У працэсе працы Камісіі мы заўжды былі адкрытымі. Часта прыходзілі журналісты, бралі інтэрв’ю. Пераклады друкавалі часткамі – у 1991 г. выйшла Евангелле паводле Матфея, потым паводле Марка і г.д., людзі чыталі, рабілі заўвагі, дасылалі лісты, былі з чымсьці нязгодныя. Ёсць дыскусійныя пытанні – напрыклад, ці можна ўжываць у беларускай мове слова “благаславенне”, пра гэта было многа спрэчак, і ў нас, канечне, ёсць навуковыя абгрунтаваныя адказы на падобнага роду пытанні.
Што за Язэп
Дыскутаваліся і формы імёнаў. Людзі збоку, свецкія, выказвалі прапанову, каб усе імёны мелі выразна беларускае гучанне: Лукаш, Мацей, Ян… І з гэтым мы не згадзіліся, гэта не апраўдана. Па-першае, нават нейкіх свецкіх дзеячаў, розных імператараў, якія не былі беларусамі, мы не называем беларускімі імёнамі. Па-другое, мы не хацелі, каб быў разрыў паміж тым тэкстам, да якога людзі прызвычаіліся, які чуюць у храме зараз, і тым новым, які яны ўбачаць у нашым перакладзе.Бо калі б мы Іосіфа напісалі Язэпам, то ўзнікла б у людзей пытанне, а што гэта за Язэп, пра якога яны ніколі не чулі. Таму імёны даем у традыцыйнай форме, блізкай да царкоўнаславянскай, але ў беларускім фанетычным афармленні. Тое самае і з геаграфічнымі назвамі. Каб пераклад выконваў сваю галоўную міссію, сваё прызначэнне – наблізіць сэнс Свяшчэннага Пісання да сучаснага праваслаўнага беларуса.
Спадчына Чарняўскага
З тэкстамі Ўладзіслава Чарняўскага выйшла блытаніна. У яго былі пераклады, якія я сам бачыў – ён мне іх паказваў яшчэ ў 1981 годзе. У савецкія часы ён рабіў наперад. Савецкі час мінуў, але афіцыйныя каталіцкія царкоўныя ўлады дагэтуль не прызналі яго пераклад, дагэтуль не далі свайго дазволу на публікацыю гэтых тэкстаў. Відаць, ён сам хацеў іх апублікаваць, магчыма, яго калегі і сябры падказалі перадаць тэксты Антонію Бокуну. А. Бокун узяў, адрэдагаваў так, як лічыў патрэбным, і выдаў. Потым правы на выданне тэкстаў Чарняўскага былі перададзены Беларускаму Біблійнаму таварыству (створана ў 1992 г., займаецца распаўсюджаннем і прапагандай Бібліі і іншай духоўнай літаратуры ў Рэспубліцы Беларусь – заўв. Рэд.). Таварыства наняло рэдактараў, адрэдагавала і выдала спярша Новы Запавет, а праз некалькі гадоў і ўсю Біблію. На тытульным лісце стаіць, што гэта пераклад Чарняўскага. Але калі параўнаць нават той Новы Запавет, выдадзены Таварыствам, з Новым Запаветам у іх жа пазнейшай поўнай Бібліі, то гэта розныя тэксты! А пераклаў нібыта той самы чалавек. Спадзяюся, што людзі, у якіх знаходзяцца арыгінальныя тэксты перакладаў Чарняўскага, выдадуць іх хаця б невялікім тыражом, у якасці пісьмовага помніка. Мы, Біблейская Камісія, ад пачатку робім пераклад калектыўна, а тут чалавек рабіў – і немагчыма пабачыць, дык што ж ён зрабіў, толькі маем розныя рэдакцыі, апрацоўкі яго перакладаў рознымі людзьмі.
Сінтэз напрацовак
Усе выданні беларускіх перакладаў Бібліі мы разглядаем і выкарыстоўваем. Бываюць такія сітуацыі, калі цяжкавата перадаць на сучасную беларускую ці сінтаксіс грэчаскай мовы, ці нейкі выраз. Мы думаем, нейкія варыянты ўзнікаюць – але мы, канечне, глядзім ва ўсе пераклады, а як зроблена там? І калі недзе, лічым, удала, то гэтым карыстаемся, і дзякуй Богу, што гэтыя пераклады ёсць.
Злачынствы супраць мовы
Добра ці блага
Словы “благаславенне”, “благадаць” і іншыя з першым коранем “блага-” у беларускай мове ёсць. Гэта факт, які можна праверыць па літаратурных крыніцах, фальклорных запісах і акадэмічных слоўніках. Можна спаслацца на Купалу, на Коласа, на Ларысу Геніюш і іншых класікаў. З ХІХ ст. многа ёсць фальклорных запісаў, якія пацвярджаюць гэты факт. Ёсць слоўнік, выдадзены ў 1870 г. у Пецярбургу І. І. Насовічам, які таксама пацвярджае, што такія словы ў беларускай мове ўжываліся. Затым, вазьміце акадэмічныя слоўнікі, тоўстыя вялізныя слоўнікі, напрыклад пад рэдакцыяй Кандрата Крапівы, слоўнікі Інстытута мовы і літаратуры Акадэміі навук – там усюды гэтыя словы ёсць. Тое, што ніколі ў народзе не было слова “дабраславенне” ці “дабрадаць” – гэта таксама факт. Вы не знойдзеце ніводнай прыказкі, ніводнай народнай песні са словам “дабраславенне”. Тады якое мы маем права ў ХХІ ст. мяняць, ламаць тое, што народ пранёс праз стагоддзі? Мне здаецца, прычына ў атэістычнай эпосе, калі для беларускамоўных людзей царкоўная лексіка вымушана не існавала. У адраджэнне 1990-х гадоў раптам паўстала пытанне, а як жа па-беларуску казаць “благаславіце”, калі “блага” – гэта “кепска”? Калі ў мове нейкае слова набывае новае значэнне, гэта не бывае прычынай таго, што ранейшыя вытворныя ад гэтага слова павінны знікнуць ці быць замененыя. Яскравы прыклад –дзень тыдня і ў беларускай, і ў рускай мовах называецца “панядзелак”. Па-беларуску гэта лагічна: панядзелак – дзень пасля нядзелі. А ў рускай мове слова “воскресение” для абазначэння дня тыдня пачало ўжывацца недзе з ХVІІ ст., да таго ж ужывалася слова “неделя”. І цяпер ва ўсіх царкоўных кнігах для абазначэння дня тыдня ўжываецца слова “Неделя” – з вялікай літары, бо гэта святы, святочны дзень. Паступова ў рускай мове слова “неделя” стала ўжывацца ў значэнні “тыдзень”, а святочны дзень стаў называцца “воскресение”. Але ніхто не патрабуе ў Расіі, каб наступны дзень называўся “повоскресник”! А гэта было б лагічна… У нас словы з коранем “блага-” у старажытнай мове мелі адназначна пазітыўнае значэнне, а пазней дзе-нідзе, у асобных рэгіёнах Беларусі “блага” набыло негатыўнае значэнне – няўжо з-за гэтага трэба павыкрэсліваць, павыкідаць старажытныя словы, якія ўжываліся стагоддзямі?.. Замяніць на новатвор, якога ніколі ў мове не было?.. Гэта было б злачынства супраць мовы. Пры перакладзе Свяшчэннага Пісання мы прытрымліваемся прынцыпа, што неалагізмы апраўданы тады, калі ў жывой мове нейкіх слоў проста няма. У асноўным гэта словы кніжныя, а на сучаснай беларускай мове царкоўнай кніжнасці амаль не было, то і гэтых слоў не было. Возьмем, напрыклад, слова “благовествование”. Ясна, што ў народных песнях і казках яго не знойдзеш, а ў багаслоўскай лексіцы яно патрэбнае. І паколькі ў беларускай мове такога слова не было, то мы лічым апраўданым у такім выпадку зрабіць неалагізм, перакласці гэта слова марфемна – “дабравесце”.
Абы не па-руску?
Пазіцыя непрымання акадэмічных слоўнікаў накшталт Крапівы, што назіраецца ў пэўных беларускамоўных колах, уяўляецца абсалютна бесперспектыўнай. У мяне яна выклікае трывогу, як і ў цэлым тэндэнцыя не прызнаваць тое афармленне мовы, якое афіцыйна ёсць, а прапагандаваць нейкі іншы варыянт мовы. Можа, яна б не выклікала асаблівай шкоды, калі беларуская мова ў Беларусі займала б прыкладна такое становішча, як нямецкая мова ў Германіі або польская ў Польшчы. Калі ўсе добра ведаюць мову, то можна спрачацца, як правільней, у якіх слоўніках. А ў тых умовах, у якіх мы зараз існуем, у нас не так многа людзей, якія беларускай мовай карыстаюцца. У тых, хто ўсё ж такі карыстаецца, самыя аптымальныя магчымасці навучыцца мове – праз тыя ўрокі мовы і літаратуры, якія ёсць у школе. У школе некалькі гадзін штотыдзень вылучаецца на вывучэнне беларускай мовы, існуюць падручнікі, граматыкі… Унутры адной беларускай мовы ўтварэнне дзвюхмоўя – гэта пагібель. Паводле маіх назіранняў, у спробах увесці нейкі іншы варыянт мовы няма сапраўднага клопату за чысціню ці прыгажосць мовы, а ёсць такое жаданне, абы быць у нейкай апазіцыі. Абы ўвесці ў сучасную мову словы, якія б не былі падобныя да тых, што ўжываюцца ў рускай мове. А што рабіць такім людзям, як я? Немаладым, па 60-70 гадоў, якія заўжды карысталіся беларускай мовай. Калі я з маленства, са школы карыстаюся беларускай мовай і ніколі ад сваіх настаўнікаў школьных не чуў, дапусцім, слова “наклад” – ну чаму я павінны яго ўжываць? Хіба слова “тыраж”, францускае па сваім паходжанні, горшае, менш беларускае? “Наклад” – гэта ж свежае запазычанне з польскай мовы…
З болем за непісьменных
Слова, якое мне найбольш не падабаецца – і якое стала ўжывацца нават афіцыйнымі СМІ, што, як мне здаецца, выяўляе іх непісьменнасць, – “выстава” замест “выстаўка”. Кожнае слова ўтварае слоўнікавае гняздо. Адкрываем слоўнік на слове “выстаўка”, прыметнік будзе “вЫставачны”. А цяпер большасць беларускамоўных журналістаў кажуць і пішуць “выстава” – і пры гэтым яны скажуць “вЫставачная зала”. Калі “выстава”, то і зала “выстАвачная”… Аднойчы даю інтэрв’ю, кажу пра выстаўку, мяне далікатна папраўляюць на “выставу”. Я не згадзіўся, ужо троху недалікатна кажу журналістам: паглядзіце ў слоўнікі. Яны мне, маўляў, ну што гэтыя бэсэсэраўскія слоўнікі, у іншых слоўніках інакш. У якім, пытаюся, слоўніку інакш? Назвалі мне слоўнік Ластоўскага 1926 года, што выйшаў у Вільні. Прыйшоў дахаты, у мяне гэты слоўнік ёсць, адкрываю – а там напісана “выстаўка”, а яшчэ “спаказ”. Гэта значыць, што журналісты не глядзелі ў той слоўнік, пры гэтым упэўнены чамусьці, што там павінна быць “выстава”. Ім не істотна, “на выставе” ці “на выстаўцы”, яны ўсё роўна дома па-беларуску не размаўляюць! А калі б яны з маленства ад сваіх бацькоў, дзядоў, школьных настаўнікаў успрымалі мову – то яны б так не гаварылі. Праўда, цяперашнія настаўнікі, напэўна, па-рознаму ўжо гавораць… Калі была агульная норма, агульныя слоўнікі, то кожны настаўнік мог казаць пры нейкім непаразуменні: паглядзі ў слоўніку. Падрыў аўтарытэту афіцыйнага слоўніка, афіцыйнай граматыкі ў нашай складанай моўнай сітуацыі – гэта вельмі небяспечна. Кажуць, у Францыі быў закон супраць засмечвання мовы запазычаннямі, нам бы такі бадай не зашкодзіў. Бо тая ж “выстава” – гэта запазычанне з польскай, дзе гэта слова азначае і “выстаўку”, і “вітрыну”. Можна было б паправіць у слоўніках, выкрэсліць “выстаўку”, памяняць націскі ў прыметніках – але навошта гэта рабіць?.. Прыкладна тое самае і са словамі “благадаць”, “благаславенне”.
Шукайце беларускае
Выданні перакладаў Беларускай Біблейскай камісіі:
Святое Евангелле паводле Матфея (1991 г.), 1-я кніга серыі “Новы Запавет Госпада нашага Іісуса Хрыста”
Святое Евангелле паводле Марка (1999 г.), 2-я кніга серыі “Новы Запавет Госпада нашага Іісуса Хрыста”
Святое Евангелле паводле Лукі (2002 г.), 3-я кніга серыі “Новы Запавет Госпада нашага Іісуса Хрыста”
Святое Евангелле паводле Іаана (2005 г.), 4-я кніга серыі “Новы Запавет Госпада нашага Іісуса Хрыста”
Дзеянні святых Апосталаў (2010 г.)
Богаслужэбнае “Свяшчэннае Евангелле” (2007 г.)
Серыя кніг “Новы Запавет Госпада нашага Іісуса Хрыста” на беларускай мове выдаецца з паралельнымі грэчаскім, царкоўнаславянскім і рускім сінадальным тэкстамі. Азнаёміцца з перакладамі можна таксама ў інтэрнэце (knihi.com, biblia.by, sabor.by, sppsobor.by і інш.).
Даступнасць кніг
Набыць кнігі Свяшчэннага Пісання, перакладзеныя Беларускай Біблейскай Камісіяй, можна ў мінскім Свята-Петра-Паўлаўскім саборы, у Мінскім епархіальным упраўленні, у Выдавецтве Беларускага Экзархата, а па-за Мінскам – у залежнасці ад таго, хто са свяшчэннікаў прывязе колькі экземпляраў і выставіць у сваім храме. Некаторыя выданні мы давалі на рэалізацыю ў дзяржаўныя кнігарні Мінска, і там іх можна часам убачыць.
З серыі, што на чатырох мовах, апошняя кніга, якая выйшла – гэта “Дзеянні святых апосталаў”, 2010 г. Усе далейшыя кнігі Новага Запавету перакладзены – і саборныя пасланні, і пасланні апостала Паўла, і Апакаліпсіс – але пакуль што мы не знайшлі ніякіх сродкаў на іх выданне. Раней гэтыя сродкі былі з розных крыніц: выданне падтрымлівалі дзяржаўныя структуры, Беларускае Біблійнае Таварыства, але зараз гатовыя пераклады ляжаць нявыдадзеныя.
Найбольш папулярным з нашых выданняў з’явілася “Богаслужэбнае Евангелле”, што выйшла ў 2007 г. у Мінску. Яно стала актыўна разыходзіцца, і да нас звярнуліся праваслаўныя беларусы Польшчы, прасілі пару тысяч экземпляраў. Мы столькі не маглі даць, бо ў нас саміх тады мала засталося б, і тады мы далі ім права перавыдання, якое і адбылося ў Гайнаўцы ў 2008 г. Членаў Беларускай Біблейскай Камісіі запрасілі ў Беласток на прэзентацыю гэтага Евангелля, там яно таксама шырока разыходзіцца. Яго ўжываюць і ў богаслужэнні, і ў нядзельных школах пры чытанні з дзецьмі. Гэта, напэўна, адзіная рэлігійная кніга, зробленая ў Беларусі і перавыдадзеная за мяжой.
Беларуская служба
Беларускамоўныя службы рэгулярна праходзяць у мінскім Петрапаўлаўскім саборы, у сталічным жа храме прападобнай Ефрасінні Полацкай (раён метро Спартыўная), яшчэ ў некалькіх храмах МІнска бываюць, у Гродне некалькі разоў на тыдзень у Каложскай царкве. Ёсць вясковыя свяшчэннікі, якія карыстаюцца пастаянна беларускай мовай – напрыклад, адзін з іх у Барысаўскім раёне, айцец Аляксандр Пачопка, вёска Вялікая Ухалода. Вясковыя свяшчэннікі, можа, і часцей беларускай мовай карыстаюцца. Праўда, што па-беларуску сёння гавораць менш, чым у 1990-я, калі Камісія пачынала сваю працу. Тым не менш, колькасць маладых свяшчэннікаў, якія карыстаюцца беларускай мовай, паступова павялічваецца. У 1960-70-я гады большасць праваслаўных свяшчэннікаў на Беларусі карысталіся беларускай мовай. Цікава, што ў той час сярод каталіцкіх свяшчэннікаў беларускай мовай карыстаўся толькі адзін – Уладзіслаў Чарняўскі. Калі я наведваў яго ў 1981 годзе, ён мне паказаў запіску, напісаную жанчынай, якая была супраць беларускай мовы ў касцёле: “Хоцяш косцюл у Вішневе ест блізко, але я поядэм далей, бо тутэй служба по-бялоруску, а не по-польску, а по-бялоруску то як у Цэркві православнэй, а не в косцеле”. Праваслаўныя свяшчэннікі ў большасці сваёй былі выхадцамі з сяла, для іх беларуская мова была абсалютна натуральнай, ім нават нязвыкла было размаўляць на літаратурнай рускай мове. Потым беларуская мова паступова выйшла з шырокага ўжытку, цяпер у сем’ях збольшага размаўляюць па-руску, беларускамоўных школ таксама мала, і для цяперашніх маладых свяшчэннікаў натуральная мова – руская. Тым не менш, у нас ёсць нацыянальная свядомасць, яна падтрымліваецца ў нашых духоўных навучальных установах, дзе я і яшчэ некалькі чалавек выкладаем па-беларуску. Мы пераконваем нашых студэнтаў, што важна падтрымліваць беларускую мову, карыстацца ёю, і ў кожным выпуску знаходзяцца тыя, хто сур’ёзна і з адказнасцю ставіцца да беларускай мовы.
Рух супраць цячэння
Заўжды па-беларуску гавару, прапаведую, лекцыі чытаю, і часам у мяне пытаюцца, а навошта, “у нас же все говорят по-русски”? Часам гэта гавораць і нашы веруючыя прыхаджане. Калі я вучыўся ў школе ў 1960-70-я гг., мяне выклікала наша класная кіраўніца і казала: “Серёжа, зачем ты ходиш в церковь? Ведь сейчас никто не ходит в церковь в твоём возрасте”. Аргумент. Царква аджывае, амаль ніхто ў яе не ходзіць, хутка яе не будзе. І я мог ёй адказаць толькі, што так трэба. Што гэта правільна: хадзіць у царкву, маліцца, верыць у Бога, нягледзячы на тое, што ўлада гэта забараняла і што мала хто гэта рабіў. Так сама і ў дачыненні да беларускай мовы. Можна толькі шкадаваць, што ў нас склалася такая сітуацыя – беларуская мова нешырока ўжываецца, належнага месца ў нашым жыцці не займае. Шкадаваць – і са свайго боку старацца жыць па праўдзе ва ўсіх адносінах, у тым ліку і жыць з роднай мовай, не забываць яе і не пакідаць.
Украіна, Польшча і нацыянальная турбота
У нас некаторыя царкоўныя людзі супраць беларускай мовы, бо глядзяць на ўкраінскую сітуацыю, бачаць віну ўкраінскай мовы ў расколе. А мне здаецца, што калі б Царква раней і больш актыўна на Ўкраіне стала ўжываць украінскую мову, мову народа, замест спроб дэманстраваць сябе рускімі, то гэты раскол, магчыма, быў бы меншых памераў. А так атрымалася, што рускамоўныя пайшлі ў царкву Маскоўскага Патрыярхата, а ўкраінамоўныя – у царкву Кіеўскага Патрыярхата. Так не павінна быць. Кананічная царква, сапраўдная, павінна быць і для тых, хто размаўляе па-руску, і для тых, хто па-ўкраінску. І я баюся, што Праваслаўная Царква ў Беларусі можа аказацца не гатовай да нейкай новай палітычнай сітуацыі. У адрозненне ад католікаў. Католікі вельмі арганізавана перайшлі на ўжыванне беларускай мовы (хаця, канечне, не цалкам, шмат дасюль служаць па-польску), у іх гэты пералом адбыўся адразу пасля выбараў Прэзідэнта. Да гэтага ў католікаў былі спадзяванні, што ўдасца скарыстаць распад Савецкага Саюза, каб далучыць Заходнюю Беларусь да Польшчы. Гэта факт, які нават у газетах тагачасных можна знайсці. Напачатку 1990-х гг. у кожным касцёле быў партрэт польскага прэзідэнта і польскі нацыянальны сцяг. Была спецыяльная пастанова Савета міністраў РБ аб тым, што дзяржаўныя сімвалы іншых дзяржаў трэба павыносіць з культавых будынкаў. Павыносілі, нейкі час спрабавалі нешта падпольна рабіць, але з кожным годам рабілася відавочней, што гэты кірунак бесперспектыўны і што калі будзе толькі польская мова ў касцёле, то касцёл будзе вялікімі тэмпамі страчваць прыхаджан. Тады афіцыйна было прынята рашэнне ўводзіць беларускую мову ў богаслужэнне, сталі гэтага патрабаваць ад свяшчэннікаў, настойваць. І ў іх гэта набыло больш масавы характар, а ў нас гэта ініцыятыва самога свяшчэнніка. Канечне, сітуацыі троху розныя: для Беларусі польская мова суседняя, а не свая, а царкоўнаславянская – свая, але не зусім зразумелая. Калі ж выбіраць зразумелую мову паміж беларускай і рускай, то, канечне, павінна быць беларуская. Інакш мы перастаем быць беларусамі. І гэта кепска, гэта ненармальна.
Духоўная частка БДУ
Вучэбны курс
Курс “Беларуская мова: прафесійная лексіка” ў Інстытуце тэалогіі даволі кароткі, за адзін семестр мовы не вывучыш. Яго задача – паказаць гісторыю фарміравання беларускай мовы ў царкоўным асяроддзі. У мінулыя стагоддзі самымі пісьменнымі людзьмі былі якраз людзі царкоўныя, захавалася вельмі шмат помнікаў і на агульнаўсходнеславянскай мове, нашай першай пісьмовай мове, і на старабеларускай мове. Мы гэтыя тэксты аналізуем: пачынаем з твораў Кірыла Тураўскага, жыція прападобнай Ефрасінні Полацкай, затым бярэм біблейскія прадмовы Францыска Скарыны, некаторыя пасланні князя Канстанціна Астрожскага, “Дыярыюш” прападобнамучаніка Афанасія Філіповіча, ігумена Брэсцкага, пропаведзі прападобнага Леонція Карповіча, архімандрыта Віленскага… Затым пераходзім да сучаснай беларускай мовы, разглядаем, як яна нараджалася ў ХІХ ст., гаворым пра І. І. Насовіча і яго працы, зборнікі фальклору, якія ён зрабіў, абмяркоўваем пераклады Свяшчэннага Пісання на беларускую мову, рознымі аўтарамі ў розны час зробленыя, вывучаем адметнасці, якія багаслоўскія тэрміны як ужыты… Студэнты адказваюць на занятках, вядуць дыскусіі і здаюць залік, натуральна, па-беларуску. Стаўленне да мовы ў іх, я бы сказаў, аб’ектыўнае: беларускую ўспрымаюць як сваю мову, і разам з тым у большасці сваёй адкрыта прызнаюць, што яны ёю поўнасцю не валодаюць. Свабоднае валоданне беларускай мовай сярод студэнтаў – гэта рэдкасць.
Капліца
Рады таму, што Інстытут тэалогіі, які дае магчымасць атрымаць багаслоўскую адукацыю, з’яўляецца часткай БДУ, флагмана навукі Беларусі. Магу пажадаць найперш нам, Інстытуту тэалогіі, каб мы больш актыўна ўключаліся ў агульнаўніверсітэцкае жыццё, каб у нас было больш семінараў, сустрэч са студэнтамі іншых факультэтаў. Наш інстытут невялікі па колькасці людзей, але вялікі па навуковым патэнцыяле, у нас працуюць добрыя спецыялісты, такіх у цэлым па Беларусі не так многа – яны маглі б быць цікавымі і для філолагаў, і для гісторыкаў, і для журналістаў. Нам варта больш цесна супрацоўнічаць. А студэнтаў БДУ, якія цікавяцца духоўным жыццём, магу запрасіць на службы ў капліцу, якая дзейнічае ў Інстытуце тэалогіі – тут можна і пахрысціцца, і павянчацца, і паспавядацца, а гэта, думаю, таксама вельмі важна і істотна.
Гутарыла Маргарыта АЛЯШКЕВІЧ
Фота Генадзя Краскоўскага
Вiдэа:
