Пасля таго, як студэнты здаюць апошнія экзамены, выпускнікі атрымліваюць дыпломы, а замест раскладу заняткаў на сайтах навучальных устаноў з’яўляецца доўгачаканае слова “вакацыі”, многія ВНУ адчыняюць свае дзверы для тых, хто хоча паглыбіць веды ў якасці слухачоў так званых летніх школ і летніх універсітэтаў. “Летні ўніверсітэт – гэта, можна сказаць, своеасаблівая форма актыўнага адпачынку”, – дзеліцца ўражаннямі магістрантка філалагічнага факультэта Ірына Балабановіч, якая прайшла гэтым летам навучанне ў Тартускім універсітэце па праграме “Юрый Лотман і семіётыка культуры”.
“Хто ў горадзе галоўны? Студэнты!”
Мы можам сабе ўявіць горадаўтваральнае прадпрыемства, напрыклад, завод. Горад жыве ў рытме завода. Раніца, працяглы гудок абуджае горад, да прахадной цягнецца натоўп. Дзень, змена, пустэльныя вуліцы, якія ажывяцца пасля наступнага гудка. Гэта замалёўка з індустрыяльнага мінулага. Час не стаіць на месцы, сёння “валодае светам” не той, хто валодае заводамі-параходамі, а той, хто валодае інфармацыяй. У постіндустрыяльным грамадстве каштоўнасць набываюць веды. Таму эстонскі горад Тарту, маленькі гарадок з буйным “горадаўтваральным” універсітэтам, успрымаецца як сімвал сучаснасці. Вельмі ўжо нетыповая справа для постсавецкай прасторы.
Тарту называюць “студэнцкім горадам” і часта параўноўваюць з Оксфардам. Горад маладых у маладой краіне, нацыянальны сцяг якой – сіне-чорна-белы – спачатку быў сцягам студэнцкага аб’яднання. “Эстонскі Оксфард” – утульны еўрапейскі гарадок з няхуткім ладам жыцця, прыемнай для зроку архітэктурай і ветлівымі людзьмі, якія заўжды дапамогуць “дайсці ад кропкі А ў кропку Б” і ахвотна пагавораць на добрай англійскай мове з прыезджымі (а старэйшае пакаленне – яшчэ і на рускай). Жыхары Тарту справядліва могуць ганарыцца мясцовым універсітэтам, будынкі якога раскіданы, без перабольшання, амаль па ўсім горадзе, а студэнты і выкладчыкі складаюць вялікі працэнт насельніцтва. Асобныя падраздзяленні ўніверсітэта размяшчаюцца па ўсёй Эстоніі: Нарва, Пярну, Вільяндзі, нават Талін.
Галоўны корпус Тартускага ўніверсітэта
Універсітэт быў заснаваны ў 1632 годзе. Амаль 4 стагоддзі гісторыі – гэта сур’ёзна. На сёння ВНУ ўваходзіць у першыя 1,2 % найлепшых універсітэтаў сусвету.
Калі вы хочаце займацца семіётыкай – вам у Тарту
Напэўна, чытачы ўжо зразумелі, што ў горада Тарту – асаблівая атмасфера. Можна сказаць, што “асаблівая атмасфера” ў Эстоніі паўсюль: сёння Эстонія называе сябе “е-краінай”, там выдатна развітыя інфармацыйныя тэхналогіі, эстонскі бясплатны Wi-Fi уражвае тым, што ён ёсць амаль паўсюль, у любым грамадскім месцы, ды і наогул, галоўнае, што можна адзначыць пра Эстонію пасля вандроўкі – даступнасць, адкрытасць інфармацыі. Кажуць, што гэты своеасаблівы дух, прыпраўлены акадэмічнай накіраванасцю, быў характэрны для Тарту заўсёды, нават у савецкія часы. Таму не дзіўна, што менавіта Тарту выбраў у якасці месца для эміграцыі Юрый Міхайлавіч Лотман, літаратуразнаўца, культуролаг, спецыяліст у галіне семіётыкі.
Незвычайны помнік Юрыю Лотману ў Тарту. Мясцовыя студэнты кажуць, што абрысы фантана яшчэ лепш складаюцца ў твар вялікага навукоўца, калі глядзець на фантан нецвярозаму і пад пэўным вуглом. Мы спрабавалі шукаць вугал, але не па правілах: цвярозымі.
Што такое семіётыка? Калі максімальна спрасціць, можна сказаць, што гэта навука пра знакі і знакавыя сістэмы. А што можа выступаць у якасці знака? Па сутнасці, усё, што мы можам інтэрпрэтаваць: ад мастацкага твора да гарадской плошчы, ад матэматычнай формулы да чалавечай асобы. Гэта цікава, асабліва тады, калі гаворка ідзе пра “семіётыку культуры”. У такім выпадку адкрываецца шырачэзны спектр аб’ектаў даследавання, і ў цэнтры ўсяго гэтага семіятычнага сусвету – чалавек, стваральнік так званай семіясферы – знакавай абалонкі Зямлі.
“Таварным знакам” найбуйнейшага эстонскага ўніверсітэта стала створаная ў савецкі час тартуска-маскоўская семіятычная школа, якая аб’ядноўвала навукоўцаў з Тарту, Масквы, Рыгі, Вільнюса і іншых гарадоў. Да гэтай пары ў Тартускім універсітэце выкладаюць людзі, якія працавалі непасрэдна з Лотманам. Дарэчы, тут жа працуе і сын Юрыя Міхайлавіча, Міхаіл Юр’евіч Лотман, прадаўжальнік бацькавай справы.
Семіётыка ў Тартускім універсітэце – асобная і важная галіна даследаванняў. “Моцная” кафедра семіётыкі прыцягвае маладых спецыялістаў з розных краін: PhD па семіётыцы ў Тарту – “гэта крута”. Асабліва калі мець на ўвазе, што тут распрацоўваюцца такія ідэі, якія бываюць немагчымымі ў акадэмічных установах, дзе няма спецыялістаў, што маглі б кіраваць дысертацыямі семіятычнай арыентацыі.
Вокны аднаго з будынкаў Тартускага ўніверсітэта: выявы выкладчыкаў, ёсць сярод іх і спецыялісты па семіётыцы.
“Зацёрты” прыклад: у беларускай мове сіні і блакітны – розныя колеры, а ў англійскай ёсць толькі адно слова – blue. Вось так і з канцэптуалізацыяй навуковых дысцыплін: калі “ў нас” студэнт выбірае, быць яму філолагам, філосафам, або культуролагам, “у іх” студэнт можа быць філолагам, філосафам, культуролагам, а можа быць спецыялістам у галіне семіётыкі (англійскае semioticion): гэта раўнапраўныя спецыяльнасці.
Беларусь і Эстонія: супрацоўніцтву – быць
Тартускі ўніверсітэт традыцыйна праводзіць летнія школы, на якія збіраюцца слухачы з усяго свету. Супрацоўніцтва ў галіне вышэйшай адукацыі – адна з форм супрацоўніцтва паміж краінамі, і рэалізуецца ўзаемадзеянне паміж нацыянальнымі сістэмамі адукацыі ў тым ліку дзякуючы разнастайным стыпендыям. Так, жыхары Беларусі маюць магчымасць прыняць удзел у конкурсе і выйграць стыпендыю Міністэрства замежных спраў Эстоніі па супрацоўніцтве ў мэтах развіцця (Estonian Development Cooperation Scholarship) на ўдзел у некаторых навучальных праграмах Тартускага ўніверсітэта. Напрыклад, сёлета беларусы мелі доступ да стыпендый па некалькіх праграмах:
- “Юрый Лотман і семіётыка культуры”,
- “Сацыяльнае вымярэнне: дзелавое асяроддзе Эстоніі і адносіны паміж ЕС і Расіяй”,
- “Сацыяльнае вымярэнне: адносіны паміж ЕС і Расіяй і рэгіянальная бяспека Балтыі”,
- “Адукацыйныя змены ў часы хуткіх тэхналагічных інавацый”.
Праводзіцца агульны конкурс для ахвотных атрымаць стыпендыю з чатырох краін: Беларусі, Украіны, Грузіі і Малдовы. Што патрэбна, каб атрымаць стыпендыю? Усё проста. Трэба запоўніць анкету на сайце Тартускага ўніверсітэта, да якой прымацоўваюцца ў электронным выглядзе: матывацыйны ліст, CV, даведка аб акадэмічнай паспяховасці на англійскай мове і копія пашпарта. Англійскую мову пажадана ведаць на ўзроўні В2, але моўных сертыфікатаў арганізатары не патрабуюць. Праз некалькі тыдняў прыходзіць адказ: станоўчы або адмоўны.
Стыпендыя пакрывае кошт самой праграмы, а таксама кошт білетаў туды–назад, пражывання ў інтэрнаце ўніверсітэта (дарэчы, нядрэнны інтэрнат кватэрнага тыпу з пакоямі на дваіх за 15 хвілін хады ад навучальнага корпуса), плюс сутачныя.
Студэнцкі інтэрнат
Месца сустрэчы аднадумцаў
Не так даўно адна мая знаёмая, слухаючы мяне, пакруціла галавою: “Гэта ў цябе прафдэфармацыя – бачыць усё як тэкст”. Я пакрыўдзілася: не прафдэфармацыя, а спосаб бачання свету. Аднак сама задумалася: можа, праўда, прафдэфармацыя, якую я не заўважаю?
Але летні ўніверсітэт у Тарту дазволіў мне ўздыхнуць з палёгкай. Не адна я бачу наваколле як тэкст (нездарма ж мой матывацыйны ліст пачынаўся са слоў, што “my passion is text”). На стажыроўку прыехалі людзі з розных краін (Расія, Украіна, ЗША, Кітай, Грузія, Грэцыя, Фінляндыя, Італія, Германія, Іран), з розным статусам (ад студэнтаў бакалаўрыята да “постдокаў”), з рознымі сферамі інтарэсаў (філолагі, філосафы, педагогі, юрысты, нават географ быў), але аб’ядноўвала нас семіятычнае бачанне свету.
Удзельнікі праграмы “Юрый Лотман і семіётыка культуры”–2018
Па праўдзе кажучы, я ўжо даўно не была сярод людзей, якія вялі б размовы пра свае дысертацыі нават у вольны час. Прычым з асалодай. Мабыць, адбіваецца стомленасць, адбіваецца манатоннасць працы – але многія стараюцца забыцца, чым яны займаюцца, як толькі выходзяць з бібліятэкі або ўніверсітэта, як толькі згортваюць файл з навуковай працай на камп’ютары. Тут я ўбачыла зусім іншае. І калі, напрыклад, перакладчыца дзіцячай літаратуры першай справай у новым горадзе заходзіць у кніжную краму і разглядае палічку з эстонскімі дзіцячымі кніжкамі, а пасля расказвае, як яна выкарыстоўвае ў сваёй працы набыткі тартускіх філолагаў – для мяне гэта гаворыць пра многае. Мне цікава з людзьмі, з якімі можна сядзець на беразе мора ў нядзелю – і абмяркоўваць групавы праект па семіётыцы горада.
Прыемнае з карысным: вось так выглядала групавая праца
Семіётыка культуры: тэорыя и практыка
Культура – феномен складаны і шматгранны. У рамках праграмы летняга ўніверсітэта мы зрабілі спробу разглядзець яе як аб’ект семіятычнага даследавання. Гутарылі пра семіётыку культуры як дысцыпліну, пра знак і яго розныя мадэлі, пра гісторыю тартуска-маскоўскай школы. Сын Юрыя Лотмана, Міхаіл, прачытаў лекцыю пра семіётыку эмоцый. Былі заняткі па мадэліруючых сістэмах, па перакладзе: унутрымоўным, міжмоўным і міжсеміятычным (напрыклад, пісьменнік стварыў тэкст, мастак намаляваў карціну на гэты ж сюжэт, кампазітар напісаў музыку, харэограф паставіў балет, рэжысёр зняў кіно па кнізе – гэта ўсё пераклады, але не міжмоўныя, а міжсеміятычныя, г. зн. пераклады паміж рознымі знакавымі сістэмамі). Гутарылі пра трансмедыяльнасць, пра культурную псіхалогію і працы Льва Выгоцкага, пра аўтакамунікацыю і семіятычны суб’ект, семіётыку сучасных медыя, пра культурную памяць, пра семіясферу як знакавую абалонку (накшталт біясферы) і многае іншае.
У адной з аўдыторый універсітэта
Мы навучыліся бачыць горад як цэласны семіятычны аб’ект: чытаць “горад як тэкст” і “тэкст у горадзе”, гэтаму нават была прысвечана групавая практычная праца “ў полі” (дакладней, “у горадзе”).
Лета – час для адпачынку. Культурнага
Знаёмства з горадам пачалося са знаёмства з універсітэтам: лагічна, калі ўспомніць, што Тарту – горад студэнтаў. Напэўна, больш за ўсё мяне ўразіў карцар на гарышчы галоўнага будынка ўніверсітэта. За што толькі тут не сядзелі студэнты: за бойку, за дуэль, за абразу дамы, за нявыплачаны доўг, за парушэнне парадку ў тэатры, нават за нясвоечасовае вяртанне кніг у бібліятэку… У карцары сядзелі (а справа была ў XIX стагоддзі) нават будучы рэктар Тартускага ўніверсітэта Фрыдрых Вільгельм Парот і першы эстонскі паэт Крысцьян Яак Петэрсан. Дарэчы, нядрэнны такі пакойчык… І за інтэрнат плаціць не трэба :) Самае адметнае – малюнкі зняволеных студэнтаў, як на мой густ, значна цікавейшыя, чым тое, што мы бачым на сталах сучасных паточных аўдыторый.
Карцар
Тарту – прыемны гарадок для турыстаў. Можна няспешна пагуляць, паглядзець на славутыя месцы. Напрыклад, абсерваторыя ў Тарту знакамітая тым, што ў ёй працаваў сам Васіль Струвэ, менавіта адсюль ён пачаў вымярэнне сваёй знакамітай дугі, у гэтай абсерваторыі калісьці стаяў вялізны тэлескоп, і астраномы здалёк прыязджалі сюды, каб працаваць з ім.
Абсерваторыя ў Тарту
Што кідаецца ў вочы на вуліцах Тарту, якія збягаюцца, як прамяні, да цэнтральнай плошчы старога горада з ратушай і фантанам “Студэнты, якія цалуюцца” (ну канешне, студэнты, які ж яшчэ фантан павінен стаяць у цэнтры студэнцкай сталіцы Эстоніі?), дык гэта камбінацыя чырвонага бруку і шэрай тратуарнай пліткі. Чырвоны колер абазначае контур старой забудовы: дзе цяпер чырвоны брук, раней стаялі дамы, якія пазней былі знішчаны (пераважна пажарамі).
Вуліца ў Тарту
За два тыдні мы пазнаёміліся з эстонскім кіно (трэба сказаць, “Лістапад” рэкамендую, нядрэнна зроблены фільм, “На крыжаваным ветры” – таксама цікавая карціна, заснаваная на рэальных падзеях з эстонскай гісторыі, бярэ за жывое), пакаштавалі эстонскую нацыянальную ежу, наведалі Эстонскі нацыянальны музей (экспазіцыя ўражвае, калі вам выпадзе паехаць у Тарту – абавязкова наведайце музей, не пашкадуеце), паплавалі на лодцы па Эмайыгы (у перакладзе – “маці-рака”), паслухалі сапраўды выдатныя эстонскія хоры ў сценах Яанаўскай царквы, наведалі Талін.
У Эстонскім нацыянальным музеі
Па рацэ
Адпачынак на свежым паветры
Шмат знаёмстваў, шмат уражанняў, некалькі ідэй для будучай магістарскай дысертацыі, прэзенты блізкім і сябрам, безліч магніцікаў на халадзільнік, радасныя фотаздымкі і жаданне калі-небудзь абавязкова вярнуцца – гэта тое, што я прывезла з сабой з Эстоніі.
