Інстытут прыкладных фізічных праблем імя А. Н. Сеўчанкі БДУ адзначае сёлета 50-годдзе. Дырэктар НДІ Пётр КУЧЫНСКІ распавёў пра галоўныя дасягненні, навуковае супрацоўніцтва і планы.
– Пётр Васільевіч, НДІ ПФП вядомы шматлікімі навуковатэхнічнымі распрацоўкамі. Якія з іх сталі ў свой час найбольш прарыўнымі і якія даследаванні самыя актуальныя цяпер?
– У інстытуце паспяхова развіваюцца фізікахімічныя тэхналогіі і робататэхніка, радыяцыйныя тэхналогіі, метады і сродкі вымярэнняў, інфармацыйныя тэхналогіі і бяспека, аэракасмічныя тэхналогіі.
У оптыцы і спектраскапіі распрацаваны метады і сродкі спектральнаструктурнага аналізу розных рэчываў і матэрыялаў. Ажыццёўлены сінтэз новых неарганічных і арганічных злучэнняў. Найбольш значнымі з іх з’яўляюцца вадкакрышталічныя матэрыялы для прылад адлюстравання інфармацыі, пажаравыбуховабяспечныя цеплаізаляцыйныя палімерныя матэрыялы, лекавыя прэпараты радыепратэктарнага дзеяння, фотасенсібілізатары новага пакалення для фотахіміятэрапіі злаякасных новаўтварэнняў, флуарэсцэнтныя інфрачырвоныя меткі і апаратура для абароны інфармацыі. Распрацоўваецца новае прымяненне ВКматэрыялу для ЗВЧэлектронікі.
Выраблены больш за 150 навукаёмістых комплексаў тэхналагічнага абсталявання, якія адпавядаюць па сваіх паказчыках найлепшым сусветным аналагам, у тым ліку змешвальназалівальныя ўстаноўкі высокага ціску, абсталяванне для фармоўкі шматфункцыянальных сарбентаў нафтапрадуктаў і эфектыўнасці ізаляцыі трубаправодаў магістральных і камунальных цеплавых сетак, газа, нафтаправодаў, тэхналагічнага абсталявання, а таксама змешвальназалівальныя ўстаноўкі нізкага ціску, якія выкарыстоўваюцца для вытворчасці ўсіх тыпаў паветраных, масленых, паліўных фільтраў аўтатрактарнай і авіяцыйнай прамысловасці. Высокая канкурэнтаздольнасць дадзеных комплексаў дазволіла экспартаваць у Аўстрыю, Расію і Украіну 115 адзінак абсталявання. Прадукцыя ўкаранёная на 75 прадпрыемствах Рэспублікі Беларусь.
Навуковай школай фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў распрацавана тэорыя і створаны метады іоннапрамянёвага легіравання паўправаднікоў, металаў і іншых матэрыялаў. Створана сістэма скразнога камп’ютарнага мадэлявання тэхналогій мікра і нанаэлектронікі. Даследаваны працэсы дэфектаўтварэння ў крышталях крэмнію, арсеніду галію і фасфіду індыю. Распрацаваны прынцыпы кіравання антыкаразійнымі і каталітычнымі ўласцівасцямі матэрыялаў, новыя метады атрымання звышцвёрдых і зносастойкіх матэрыялаў, а таксама тэхналагічныя працэсы вырошчвання буйных сінтэтычных алмазаў інструментальнага і прыборнага прызначэння. Створаны новыя вырабы на аснове прыродных і сінтэтычных алмазаў для выкарыстання ў машынабудаванні і электроннай тэхніцы. Адзін з новых напрамкаў звязаны з распрацоўкай шматэлементных пераламляльных рэнтгенаўскіх лінзаў. Аптычныя ласцівасці распрацаваных лінзаў былі даследаваны на сінхратронах у ЗША, Японіі, Германіі, Кітаі, Францыі, Расіі. Стварэнне крамянёвай аптапары, над чым мы сёння працуем, здзейсніць прарыў у электроніцы на аснове крэмнію.
Навуковай школай радыёфізікі і інфарматыкі на аснове вывучэння ўзаемадзеяння ЗВЧвыпраменьвання з дыэлектрычнымі матэрыяламі распрацаваны новыя метады аналізу іх фізічных уласцівас цяў і параметраў, што дазволіла стварыць радыёгалаграфічныя тэхнічныя сродкі для бескантактавага вымярэння вільготнасці, масы, шчыльнасці, таўшчыні і іншых характарыстык дыэлектрычных матэрыялаў. Уведзены ў эксплуатацыю аўтаматызаваныя комплексы радыяцыйнага кантролю ў зонах адчужэння Чарнобыльскай АЭС, Ровенскай АЭС, Ігналінскай АЭС, Смаленскай АЭС і Беларускай АЭС. Створаны ультрагукавыя расхадамеры вадкасці і газу высокай дакладнасці, наладжаны іх серыйны выпуск. Распрацавана комплексная методыка разліку электрадынамічных параметраў радыёпаглынальных пакрыццяў і метады іх вымярэння, тэхналогія вырабу розных тыпаў радыёпаглынальных матэрыялаў на аснове кампазіцыйных матэрыялаў з тэхнічнымі і эксплуатацыйнымі характарыстыкамі, якія не саступаюць найлепшым сусветным аналагам. Арганізавана дробнасерыйная вытворчасць паглынальнікаў. Распрацаваны алгарытмы і праграмнае забеспячэнне
гнуткіх інфармацыйных тэхналогій, прызначаныя для інфармацыйнааналітычных сістэм кіравання, статыстычнай інфармацыйнай сістэмы Рэспублікі Беларусь для падтрымкі прыняцця рашэнняў у розных сферах дзяржаўнай і гаспадарчай дзейнасці. Для развіцця электратранспарту сёння распрацоўваем магутныя эфектыўныя крыніцы сілкавання для зарадных станцый.
Навуковай школай аэракасмічных даследаванняў развіты сістэмны падыход да ўдасканалення тэхналогій дыстанцый нага маніторынгу прыродных утварэнняў і антрапагенных аб’ектаў (метады, апаратура, метралогія, алгарытмы апрацоўкі даных), неабходных для эфектыўнага рашэння як фундаментальных, так і прыкладных задач. Укаранёныя ў розных міністэрствах і ведамствах Рэспублікі Беларусь і Расійскай Федэрацыі прыборы высокага спектральнага разрознення бачнага, блізкага і сярэдняга ІЧдыяпазонаў для даследавання аптычных характарыстык розных штучных і прыродных аб’ектаў і асяроддзяў з космасу, з авіяцыйных платформаў, у наземных і лабараторных умовах. Распрацаваны відэаспектральныя сістэмы аптычнага дыстанцыйнага зандзіравання авіяцыйнага (ВСК 2, АСК ЧС, АВІС) і касмічнага базавання («Гема 2 відэа» на арбітальным комплексе «МІР», ВФС 3М, БВК «Фатонгама», ФСС (расійскі сегмент МКС). Па дамове з «Ракетнакасмічнай карпарацыяй „Энергія“ імя С. П. Каралёва» выраблены і дастаўлены на борт МКС лётны ўзор сістэмы арыентацыі відэаспектральнай апаратуры «САВА1426», з дапамогай якой у студзені 2020 г. на МКС пачаліся здымкі па адпрацоўцы наземнакасмічнага маніторынгу прагнозу развіцця прыродных і тэхнагенных катастроф у рамках касмічнага эксперыменту «Ураган». Створаны метралагічны комплекс «Камелія М», акрэдытаваны Дзяржстандартам Рэспублікі Беларусь як калібравальная лабараторыя.
– Яшчэ А. Н. Сеўчанка заклаў традыцыю цеснай пераемнасці і сувязі інстытута з фізічным факультэтам і факультэтам радыёфізікі і камп’ютарных тэхналогій. У чым гэта кааперацыя выяўляецца?
– Інстытут ствараўся на базе навуковадаследчай лабараторыі паўправадніковай тэхнікі, лабараторый ядзернай фізікі і фізічнай электронікі, а таксама навуковых груп іншых кафедраў БДУ. Да таго часу ў лабараторыях, на кафедрах склаліся моцныя школы і калектывы навукоўцаў у галіне оптыкі і спектраскапіі, радыёфізікі і электроннага прыборабудавання, акустыкі, фізікі паўправаднікоў. Гэтыя навукоўцы і ўзначалілі тры першыя аддзелы ў інстытуце – фізікі і тэхнікі паўправаднікоў, электрамагнітных з’яў і электронных сістэм. Факультэты аддалі найлепшых сваіх маладых даследчыкаў у лабараторыі інстытута.
Інстытут рос і развіваўся. Надышоў час, калі ён пачаў аддаваць факультэтам сваіх спецыялістаў. Так, загадчыкамі практычна ўсіх кафедраў на факультэце радыёфізікі сталі выхадцы з НДІ ПФП. На фізічным факультэце кафедры аптычнага профілю ўзначалілі навукоўцы інстытута. Вось такая ўдзячная зваротная сувязь.
Сёння інстытут з’яўляецца базай БДУ для выканання навуковых прац, падрыхтоўкі і павышэння кваліфікацыі навуковапедагагічных кадраў у сферах фізікі, радыёфізікі, інфарматыкі, навуковага прыборабудавання, электронікі, акустыкі і хімічнай тэхналогіі. Штогод да навуковых даследаванняў, напісання курсавых і дыпломных прац, вытворчай практыкі прыцягваецца больш за 80 студэнтаў, магістрантаў і аспірантаў БДУ ііншых ВНУ. У навучальным працэсе на фізічным факультэце і факультэце радыёфізікі і камп’ютарных тэхналогій штогод удзельнічаюць звыш 40 супрацоўнікаў інстытута.
– Вядома, што Ваш інстытут плённа супрацоўнічае з расійскай карпарацыяй «Раскосмас», а хто яшчэ Вашы асноўныя партнёры за мяжой і ў Беларусі?
– У галіне фізікі і тэхналогіі вадкіх крышталяў інстытут падтрымлівае добрыя адносіны з навуковымі арганізацыямі КНР. Сёння вельмі шчыльна ў шэрагу праектаў супрацоўнічаем з фірмай «Самсунг». У прамысловым засваенні ультрагукавой расходаметрыі супрацоўнічаем з расійскімі прадпрыемствамі. Шырокае выкарыстанне распрацаваных у інстытуце радыёпаглынальных матэрыялаў знайшло прымяненне ў Расіі і Беларусі для будаўніцтва бязрэхавых камер. Рэнтгенаўскія лінзы, якія вырабляюцца ў інстытуце, камерцыйны прадукт, які выкарыстоўваецца ў ЗША і Францыі. Тэхналагічныя комплексы вымярэння вільготнасці, масы, шчыльнасці, таўшчыні папяровага палатна распрацоўваюцца і пастаўляюцца на прадпрыемствы Беларусі і Расіі. Магутныя імпульсныя крыніцы сілкавання распрацаваны для выпрабавальнага цэнтра ракетнакасмічнай прамысловасці РФ.
– Якім бы Вы хацелі бачыць НДІ ПФП праз пяць гадоў? Ці ёсць перспектывы ў паляпшэнні тэхнічнай базы і інтэлектуальнага патэнцыялу?
– Хацеў бы бачыць НДІ ПФП у прыгожым адрамантаваным будынку. Імкнёмся развіваць матэрыяльнатэхнічную базу лабараторый. Сёлета мы набываем абсталяванне і прыборы на 2,3 млн рублёў.
Аднак галоўным пытаннем сёння з’яўляецца прыцягненне маладых даследчыкаў у інстытут, падрыхтоўка і абарона імі ды сертацыйных прац. Сёлета чакаем абароны дзвюх кандыдацкіх дысертацый.
Навука – гэта лад жыцця. Кожны малады чалавек, які хоча прысвяціць сябе служэнню ёй, павінен мець высокі ўзровень падрыхтоўкі, пастаяннае жаданне вучыцца.
Сённяшні дзень патрабуе ад даследчы ка ведаў у шырокай сферы – матэрыялазнаўства, фізіка, інфарматыка. Сукупнасць гэтых уласцівасцяў і навуковая школа, калектыў паважных навукоўцаў нашага інстытута забяспечваюць паспяховае фарміраванне навукоўца і дазваляюць на высокім узроўні вырашаць актуальныя навуковатэхнічныя задачы.
Кацярына КАРДАШ
