Загадчык кафедры медыялінгвістыкі і рэдагавання Віктар Іванавіч Іўчанкаў 28 чэрвеня святкуе 60-гадовы юбілей. Амаль палову жыцця ён прысвяціў працы ў БДУ. За гэты час стаў аўтарам больш чым 500 навуковых і метадычных работ, заснавальнікам даследчай школы дыскурснага аналізу СМІ ў Беларусі і адным з навуковых кіраўнікоў новай рэдакцыі «Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі». Віктар Іванавіч расказаў газеце «Універсітэт» пра тэндэнцыі ў СМІ, культуру маўлення, падыходы да працы і пра стаўленне да маладых навукоўцаў.
– Раскажыце, як пачалося ваша прафесійнае развіццё ў БДУ? Чаму вы абралі гэты ўніверсітэт?
– Калі шчыра, то ў БДУ я трапіў выпадкова. Я заканчваў аспірантуру ў Інстытуце мовазнаўства імя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэміі навук. Былі прапановы застацца ў самім інстытуце, паехаць у Брэст, працаваць у Мінскім педінстытуце імя М. Горкага. Але найбольш уплывовай была прапанова першага афіцыйнага апанента – доктара філалагічных навук прафесара Аркадзя Іосіфавіча Наркевіча. Ён загадваў кафедрай стылістыкі і літаратурнага рэдагавання на журфаку БДУ. На абароне кандыдацкай дысертацыі ён і пацікавіўся, ці не хачу я працаваць на журфаку. І прапанаваў стаўку дацэнта. Як пасля ён прызнаваўся, на гэта паўплываў той факт, што дысертацыю я абараніў датэрмінова. Для таго часу гэта была рэдкасць…
Так атрымалася, што паколькі ў мяне былі дзве спецыяльнасці («руская мова» і «беларуская мова»), то трэба было, каб у склад савета па абароне быў уведзены русіст. Ім быў Брыцын Міхаіл Акімавіч з Кіеўскага дзяржаўнага ўніверсітэта. Пасля абароны ён сказаў добрыя словы на мой адрас і патэлефанаваў свайму сябру – Міхаілу Гапеевічу Булахаву, вядомаму ў Беларусі стылісту і лінгвісту. У той час ён працаваў у Мінскім педагагічным інстытуце загадчыкам кафедры агульнага, рускага і славянскага мовазнаўства і меў патрэбу ў маладых кадрах. Міхаіл Гапеевіч запрасіў мяне на працу. Было прыемна. Гэта быў вельмі аўтарытэтны навуковец. Тады перад мной узнікла дылема: куды пайсці працаваць?
Вось так трапіў на працу адразу ў два месцы: ў Мінскі педагагічны інстытут імя Максіма Горкага і паралельна на факультэт журналістыкі БДУ. Пасля года сумяшчэння я выбраў журфак, і ў 1990 годзе быў залічаны на пасаду дацэнта кафедры стылістыкі і літаратурнага рэдагавання.
– Вы амаль 30 гадоў вывучаеце дыскурс беларускіх СМІ і арганізацыю публіцыстычнага тэксту. Як вызначылі для сябе менавіта гэтую сферу навуковых інтарэсаў?
– З таго моманту, калі я прыйшоў працаваць на журфак, пачалася абсалютная новая, неверагодная эпоха ў маім прафесійным жыцці, звязаная з мовай сродкаў масавай інфармацыі. Дагэтуль я займаўся мастацкім тэкстам і вывучаў стылістыку тропаў Юрыя Іванавіча Казакова, мову твораў Уладзіміра Караткевіча. Зразумела, што падчас працы на факультэце журналістыкі мне патрэбна было пераарыентавацца на даследаванне тэхналогій стварэння медыятэксту, чаму я прысвяціў, можна сказаць, усё сваё жыццё.
Я зразумеў, што ў журналістыцы мала вывучаць толькі тэкст. Трэба яшчэ і назіраць, як ён вырашае трыадзіную задачу: інфармавання, камунікатыўнай устаноўкі і дасягнення перлакутыўнага эфекту. Яна сфармулявана яшчэ ў антычнасці: docere, movere, delectare. Тады ў 1990-я гады я прыйшоў да смелай для таго часу даследчай думкі: што ёсць дыскурсны аналіз? Гэта адбылося пад уплывам еўрапейскага навукоўца Тэўна Адрыянуса ван Дэйка – аўтара кнігі «Мова, пазнанне, камунікацыя», якая мяне проста ўразіла. Дарэчы, мне пашчасціла з ім пазнаёміцца на пецярбургскай канферэнцыі ў 2013 годзе. Сам тэкст мала што азначае для даследчыка. Вельмі важна назіраць, як ён функцыянуе ў часе і ў прасторы, як акумулюе ў сабе веды праз прызму пазнання (кагнітыўнага працэсу). Гэта падахвоціла мяне паглядзець на медыятэкст як на ментальны выразнік ці малюнак эпохі, што можа паказаць, як думае і чым жыве грамадства. Таму і стаў цікавіцца менавіта гэтым кірункам, які прывёў да доктарскага даследавання «Дыскурс беларускіх СМІ. Арганізацыя публіцыстычнага тэксту».
– Давайце зараз крыху закранём яшчэ адну тэму. Што назіраеце: якія зараз тэндэнцыі ў сучасных СМІ? Ці павышаецца культура маўлення?
– З развіццём сучасных тэхналогій змяняюцца метады апрацоўкі інфармацыі і спосабы яе дыстрыбуцыі. Мяняецца і сам тэкст. Калі раней у эпоху друкаваных СМІ ён быў лінейны, то зараз стаў палікодавым. На сваім экране мы бачым не толькі ліст ад сябра або артыкул, але яшчэ і шмат спасылак і прапаноў адкрыць тую ці іншую старонку ў браўзеры. Разам з тым мяняюцца і спосабы ўспрымання інфармацыі, а таксама і сама культура маўлення. Я зараз маю на ўвазе не памылкі ва ўжыванні слоў ці няправільную расстаноўку знакаў прыпынку. Гаворка ідзе пра змену спосабаў выказвання думак на пісьме, калі з’яўляюцца тыя ж смайлікі, стыкеры, мемы і іншыя экспрэсівы.
Увогуле, ХХ стагоддзе было стагоддзем строгай нарматыўнасці маўлення. Мова СМІ рэгулявалася па даведніках Дзітмара Эльяшэвіча Разенталя, і гэтыя правілы нельга было парушаць. У ХХІ стагоддзі ўсё кардынальна памянялася, адбылася, так мовіць, дэмакратызацыя маўлення. Адбываецца дэканструкцыя кастамараўскага прынцыпу стандарту экспрэсіі. Стандарт і экспрэсія ў нейкім сэнсе пачынаюць мяняцца месцамі.
У ХХ стагоддзі журналіст быў не персаніфікаваны. Шматлікія артыкулы (напрыклад, перадавы) нават не мелі подпісу, пазначэння, хто іх аўтар. Галоўны рэдактар «Савецкай Беларусі» Павел Якубовіч першым у Беларусі ўвёў практыку дадаваць на газетныя палосы невялікія фота аўтараў матэрыялаў. Пачалі з’яўляцца аўтарскія калонкі, блогі і іншыя жанры і фарматы. Разам з персаніфікацыяй маўленне журналістаў становіцца больш разняволеным. Гэта закранае і культуру маўлення. Журналіст можа праявіць свой індывідуальна-аўтарскі стыль.
Зараз часта ўзнікаюць дыскусіі: што сёння з’яўляецца моўным эталонам. У ХХ стагоддзі гэта была мова мастацкай літаратуры, тэатраў, тэлебачання. У ХХІ стагоддзі гэту функцыю на сябе павольна перацягвае медыяпрактыка. Відавочна, што культура маўлення зніжаецца. Але гэта не негатыўная тэндэнцыя. Проста чалавек стаў мець больш доступу да выражэння сваіх думак. Я часта прыводжу адзін паказальны просты прыклад. Калі толькі прыйшоў працаваць на журфак, то на сталах, крэслах у актавай зале можно было прачытаць амаль што ўсю гісторыю факультэта. Зараз уся мэбля чыстая, бо студэнты выражаюць свае думкі ў віртуальнай прасторы. Мы ў стадыі росту свайго вербальнага выражэння думак, меркаванняў, камунікатыўнага працэсу ўвогуле, які неверагодна пашырыўся для сучасніка. Нікалі яшчэ чалавек не быў пагружаны ў фокус тэксту, як сёння.
– А ці становіцца беларуская мова зараз моднай, у тым ліку і сярод моладзі?
– Сацыяльныя сеткі і іншыя медыяплатформы ў інтэрнэце далі новую магчымасць для функцыянавання роднай мовы. Гэта той самы выпадак, калі людзі сталі прыходзіць да роднай мовы не шляхам штучнага насаджэння, а па ўласным жаданні, па сваім выбары. Маладыя людзі захацелі калі не карыстацца ёй пастаянна, то ведаць на належным узроўні. Гэта, безумоўна, радуе.
– Падчас адной з прэс-канферэнцый вы расказвалі пра неабходнасць стварэння інфармацыйна-даведачнага партала па беларускай пісьменнасці. Раскажыце, у чым Вы бачыце актуальнасць развіцця такога праекта?
– Гэты партал я умоўна называў «Правапіс.бай». Справа вось у чым. У шматлікіх краінах ёсць даволі зручны інструмент для прафесійнай дзейнасці журналіста – гэта інфармацыйна-даведачныя парталы. Напрыклад, у Расіі вельмі папулярны рэсурс «Грамота.ру». Дастаткова ўвесці запыт у акенца і аператыўна даведацца, як правільна пісаць ці ўжываць словы. Для журналіста гэта вельмі патрэбна. На жаль, такога беларускамоўнага партала пакуль няма. Ведаю, што ў Інстытуце мовазнаўства працуюць над падобнай канцэпцыяй праекта, але аналага «Грамота.ру» мы пакуль што не маем. Гэта пазітыўна паўплывала б на павышэнне якасці журналісцкіх матэрыялаў. Выдатна, калі б знайшліся сродкі ці быў бы выдзелены грант для развіцця такога партала.
– Вы сталі ўладальнікам галоўнай прэміі «Найлепшы арганізатар НДР студэнтаў і аспірантаў» БДУ. Якія метады работы з маладымі навукоўцамі Вы вызначылі для сябе? Як матываваць новае пакаленне займацца навукай?
– Вельмі паважаю маладых людзей, якія ідуць у навуку. Упэўнены, што гэтае жаданне фарміруецца падчас навучальнага працэсу і залежыць ад выкладчыка. Перш за ўсё прашу пазнаёміцца з кнігай «Дыскурс беларускіх СМІ. Арганізацыя публіцыстычнага тэксту». Калі мае думкі не адштурхоўваюць будучага магістранта, то ёсць усе шанцы стаць маім аспірантам. І стаць паспяховым навукоўцам, якімі сталі, напрыклад, дактаранты Вольга Уладзіміраўна Лушчынская, Святлана Вячаславаўна Харытонава, Таццяна Уладзіміраўна Саладоўнікава, аспіранты і саіскальнікі Вольга Аляксандраўна Горбач, Сяргей Віктаравіч Зелянко, Пятро Пятровіч Жаўняровіч. Усе яны добра знаёмыя з тэорыяй кагнітыўнай апрацоўкі медыядыскурсу. У нас атрымалася даволі паспяховае дысертацыйнае супрацоўніцтва.
А што да матывацыі займацца навукай, лічу, што тут галоўнае – чалавечыя адносіны. Да студэнтаў і аспірантаў я заўсёды імкнуся ставіцца інтэлігентна, з вялікай павагай. Нягледзячы на іх малады ўзрост і невялікі досвед, кожны з маіх вучняў – гэта асоба, у якой таксама шмат чаму можна павучыцца. За 30 гадоў працы я ўжо навучыўся распазнаваць сапраўдных інтэлектуалаў сярод студэнтаў і аспірантаў, менавіта іх стараюся накіроўваць і падтрымліваць. Калі гэта чалавек з выбітнымі разумовымі здольнасцямі, то магу прабачыць яму шмат чаго: не заўсёды ахайны вонкавы выгляд, непунктуальнасць, невялікую няўважлівасць. Хаця ўпэўнены: інтэлектуал не дапусціць дрэннага… Вельмі важна на асабістым прыкладзе паказваць такім людзям, як можна інтэрпрэтаваць навуковыя факты, як навучыцца аналізаваць, супастаўляць, рабіць выбар. Не проста крытыкаваць, а, напрыклад, пасадзіць побач за камп’ютар ці есці і проста пагаварыць, чаму трэба зрабіць інакш. Не выкрасліць тэкст, а прапанаваць абзац-другі і папрасіць працягнуць далей. Вось і ўся матывацыя.
– Вы ўжо трэці год запар узначальваеце рэйтынг найлепшых выкладчыкаў БДУ. Падзяліцеся сакрэтам, у чым падмурак паспяховай працы і што трэба развіваць маладым выкладчыкам, каб таксама апынуцца ў топе гэтага рэйтынгу?
– Шчыра сказаць, ніколі не ставіў за мэту быць рэйтынгавым, топавым. А вось дасягаць мэты і вырашаць актуальныя задачы – гэта маё. Упэўнены, што вялікага сакрэту няма: усё гэта дзякуючы адданай працы. Трэба любіць тое, чым займаешся. Прывык шмат працаваць яшчэ падчас розных сумяшчэнняў: і ў Савеце Міністраў, калі выкладаў там родную мову, і ў Акадэміі кіравання, і ў Міністэрстве адукацыі, дзе амаль 20 гадоў быў саветнікам міністра па сувязях са СМІ і грамадскасцю, і ў рэдакцыях газет і часопісаў, дзе вёў розныя рубрыкі, і на «Сталічным тэлебачанні», і ў Белтэлерадыёкампаніі, дзе працую і зараз. Прывык уцягвацца ў тое, за што ўзяўся. Спадзяюся, што гэта нiяк не адбілася на маёй сям’і. У мяне двое дзяцей. Сям’я заўсёды была на першым месцы.
Да працоўнай нагрузкі, як і да свайго ўзросту, стаўлюся па-людску: як узнагароду, прымаю пражытыя гады, сумесную працу з калегамі. Для мяне час не бяжыць, як здаецца іншым, а ходам цягнецца. Калі ўзяць гады працы ў Міністэрстве адукацыі, накласці на 26 гадоў загадвання кафедрай і 32 гады працы на журфаку БДУ, то гэта амаль да 80 гадоў дабіраецца. На жаль, з развіццём тэхналогій людзі перасталі шанаваць свой узрост і нават сталі яго саромецца. Не дзіўна, што зараз унук вучыць дзеда націскаць кнопкі і посціць фота ў сацсетках. Дзіўна, што людзі ў неўпрыкметку страчваюць самае галоўнае – пашану да жыццёвай мудрасці пры ўсёй імгненнасці інфармацыйнага колазвароту. Цяпер састарэла паняцце, што ўзрост роўна вопыт. Я ганаруся сваім узростам і прылюдна (калі ёсць для гэтага нагода) узгадваю, колькі мне гадоў.
Маладым параю тое, што і раблю ўсё жыццё: шчыраваць у працы. Можа, гэта і пафасна, але маё хобі – гэта рабіць чалавека крышачку шчаслівейшым. Насамрэч, гэта не так складана: штодня ёсць сотні такіх магчымасцяў. Бо шчасце – у дробязях. Гэта, напрыклад, ад душы дапамагчы дыпломніку, у якога не заўсёды атрымліваецца: крыху надыктаваць, падказаць кнігу, паправіць тэкст. Якое ж задавальненне потым чытаецца ў вачах людзей, у якіх атрымліваецца дасягнуць выдатнага выніку. Перад вачыма ўчарашнія выпускнікі Алег Шышлоўскі і Ксенія Сітнiк, якія чакалі ля аўдыторыі пасля ДЭК. Якім шчасцем свяціліся іх вочы, як проста ім было гаварыць словы ўдзячнасці! Прыемна радавацца за калег, якія змаглі абараніць дысертацыі. Незвычайнае пачуццё яны адчуваюць, калі разумеюць, што змаглі заняць жаданае месца ў жыцці, павысіць свой навуковы статус, прыдбаць аўтарытэт у даследчым асяродку. І хоць не зношу да слёз, гэтыя з радасцю прымаю.
Вельмі добрую звычку мы калісьці заклалі ў сваёй сям’і. Увечары абмяркоўваць з дзецьмі, а што ж добрага і карыснага змаглі зрабіць за дзень. Вось калі рэгулярна задавацца такім пытаннем, поспех абавязкова прыйдзе…
Марыя ШНА
