«Навуковец – гэта не прафесія, а чалавечы лёс». Размова з дырэктарам НДІ ППМІ БДУ Юрыем Харыным

Дырэктар НДІ прыкладных праблем матэматыкі і інфарматыкі БДУ Юрый ХАРЫН – доктар фізіка-­матэматычных навук, член­карэспандэнт НАН Беларусі, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі ў галіне навукі і тэхнікі, заслужаны дзеяч навукі Рэспублікі Беларусь. Юрый Сямёнавіч расказаў пра юнацтва ў Томску, пераезд на працу ў БДУ і галоўныя здабыткі 50­-гадовай навукова­-педагагічнай дзейнасці.

Пра малую радзіму

– Вы ураджэнец Сібіры. Працавалі ў Томскім універсітэце і былі запрошаны для працы на фа­культэт прыкладной матэматыкі БДУ. Чаму вырашылі пера­ехаць у Беларусь?

– Нарадзіўся я 17 верасня 1949 года ў сяле Зыранскае Томскай вобласці. Мой бацька Сямён Макаравіч – паляўніцтвазнавец, а мама Фядосся Пятроўна – статыстык агранасеннай лабараторыі.

У школь­ныя гады ўсе прадметы вывучаў з цікавасцю, як старшыня савета піянерскай дружыны школы ўзнагароджваўся пуцёўкай у пія­нер-лагер «Артэк». У сёмым класе мае інтарэсы пачалі факусіравац­ца: пасля ўручэння мне школьнага падарунка «Збяры дэтэктарны радыёпрыёмнік» глыбока захапіўся тэхнікай, а затым і яе асновай – навукай.

Так і склалася: школу скончыў з залатым медалём у г. Томск у няпростым 1966 годзе, калі быў здвоены выпуск 10-­х і 11­-х класаў; далей – вучоба ў Томскім дзярж­універсітэце (адным з вядучых навуковых і навучальных цэнтраў Расіі), які з адзнакай скончыў і паступіў у аспірантуру на кафедру прыкладной матэматыкі. З другога курса пачаў займацца навукова­даследчай працай пад кіраўніцтвам прафесара Генадзя Аляксеевіча Мядзведзева. На 4 курсе быў прыняты на працу па сумяшчальніцтве выканаўцам НДР па матэматычных метадах распазнання складаных сігналаў, якая захапіла мяне і лягла ў аснову дыпломнай працы і кан­дыдацкай дысертацыі. Пасля заканчэння Томскага ўніверсітэта і датэрміновай абароны дысертацыі ў 1974 годзе быў адразу залічаны старшым выкладчыкам факультэта прыкладной матэматыкі і кібернетыкі.

Але затым у маім гладкім жыцці наступіў рэзкі паварот. Мой наву­ковы кіраўнік Г. А. Мядзведзеў быў запрошаны ў 1976 годзе ў Бел­дзярж­універсітэт на новы факуль­тэт прыкладной матэматыкі ­для ства­рэння кафедры тэорыі верагод­насцяў і матэматычнай статыстыкі, ён і запрасіў мяне на гэту кафедру.

Пра Беларусь я шмат чуў ад майго бацькі, які ў перыяд Вя­лі­­кай Айчыннай вайны вызваляў тэрыторыю Беларусі і Прыбалтыкі, дайшоў да Берліна, быў тройчы ­паранены, мае шмат баявых уз­нагарод. Таму Беларусь мне ўжо тады была блізкая, і я прыняў гэта запрашэнне.

Пра працу ў БДУ

– Як пачыналася Ваша працоўная дзейнасць ва ўніверсітэце?

– 1 верасня 1976 г. 26-­гадовым дацэнтам я пачаў актыўную наву­кова-­педагагічную працу на ФПМ. Глыбока ўдзячны першаму дэкану члену­карэспандэнту АН Яўгену Аляксеевічу Іванову за ўцягванне мяне ў факультэцкае жыццё ў ­якасці старшыні савета маладых навукоўцаў, кіраўніка ста­жыроўкі групы студэнтаў у Енскім універсітэце і за іншыя адказныя дару­чэнні.

Пасля абароны доктарскай дысертацыі ў 1986 г. ў Інстытуце ­прыкладной матэматыкі імя М. У. Келдыша Акадэміі навук (г. Масква) арганізаваў на ФПМ новую ка­фед­ру матэматычнага мадэлявання і аналізу даных, якую ўзначальваў на працягу 30 гадоў. Пры ёй дзей­нічала навукова­-даследчая лабараторыя статыстычнага аналізу і мадэлявання (НДЛ СТАМ), якая з цягам часу павялічвалася па коль­касці і ў аб’ёме фінансавання.

На мяжы XX і XXI ст. з прычыны глаба­лізацыі і лічбавізацыі нава­кольнага свету інфармацыя ўсё ­больш становіцца таварам, які неабходна абараняць. Па нашай іні­цы­ятыве пры падтрымцы рэктарата і заказчыкаў Пастановай Савета Міністраў ад 18.08.2000 г. на базе НДЛ СТАМ быў створаны Нацыя­нальны навукова­-даследчы цэнтр прыкладных праблем матэматыкі і інфарматыкі, ператвораны ў 2008 годзе ў НДІ прыкладных праблем матэматыкі і інфарматыкі (НДІ ППМІ).

Саўмін усклаў на нашу навуковую арганізацыю каардынацыю НДР у галіне крыпталогіі (навукі ­­пра матэматычныя і камп’ютарныя метады абароны інфармацыі), аналізу даных і камп’ютарнага мадэ­лявання.

– З якімі вынікамі інстытут сустракае 20­-годдзе ў бягучым годзе?

– Да свайго 20­-годдзя інстытут падыходзіць са шматлікімі значнымі для навукі і практыкі вынікамі. Прывяду прыклады. Распрацаваны: тэорыя рабастнага (устойлівага) распазнання, прагназавання і аналізу даных, якая дазволіла вырашыць новыя прыкладныя задачы тэхнікі, медыцыны, эканомікі, інфармацыйнай бяспекі; тэорыя статыстычнага аналізу малапара­метрычных дыскрэтных часавых шэрагаў на аснове ланцугоў Маркава высокага парадку; сістэма 17 дзяржаўных стандартаў у галіне крыптаграфічнай абароны інфармацыі, укаранёная ў электронным дакументазвароце краіны; сістэма эканаметрычных мадэляў для ацэн­кі варыянтаў грашова­-крэдытнай палітыкі Нацыянальнага банка.

Пра навуку

– Вы маеце ступень доктара фізіка­матэматычных навук. Чаму абралі навуку? Ці лёгкі быў для Вас гэты шлях?

– Па-­першае, я выбіраў не навуку, а навуковую працу. Па­-другое, цяжка зразумець, я выбіраў навуковую працу ці яна мяне. Па-­трэцяе, калі і выбіраў навуковую працу, то таму, што яна цікавая мне, моцна захапіла і захапляе дагэтуль.

Атрыманне новага навуковага выніку, які да цябе быў невядомы нікому, які шмат чаго растлумач­­вае і дазваляе вырашыць важную прыкладную задачу, прыводзіць навукоўца ў захапленне, непараўнальнае ні з чым. Як ­кажуць, навуковец – гэта не прафесія, а чалавечы лёс… Шлях у навуцы цяжкі, але радасны.

Згодны з вядомым выказваннем акадэміка нашай беларускай Акадэміі навук М. А. Барысевіча: «Я заўсёды лічыў за шчасце зай­мацца навукай».

– Вы зрабілі значны ўнёсак у станаўленне і развіццё ў Беларусі крыпталогіі. Якая яе роля ў штодзённасці?

– Як я ўжо адзначаў, праблема абароны інфармацыі – адна з ключавых праблем XXI стагоддзя. Асноўным метадам абароны інфармацыі з’яўляецца крыптаграфічны. Ён заснаваны на спецыяльна па­будаваных матэматычных пера­ўтварэннях абараняемай інфармацыі, што хаваюць яе з гарантава­най устойлівасцю ад несанкцыя­наванага карыстальніка. У сувязі з лічбавізацыяй эканомікі асновы інфармацыйнай бяспекі павінен ведаць кожны, хто выкарыстоўвае інфармацыйныя тэхналогіі (мабіль­ны тэлефон, банкаўскія аплатныя карткі, інтэрнэт і інш.). ФПМІ сумесна з НДІ ППМІ ў 2002 годзе стварылі ў краіне новую ўніверсітэцкую спецыяльнасць «камп’ю­тарная бяспека». Крыху пазней з’явілася магчымасць павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі ка­д­раў па гэтым напрамку ва ўста­нове БДУ «Інстытут тэхналогій інфарматызацыі і кіравання».

Пра кар’еру навукоўцаў

– Вы апублікавалі больш за 600 навуковых прац у галіне прыкладной матэматыкі інфарматыкі, у тым ліку 14 падручнікаў і навучальных дапаможнікаў з грыфам Мінадукацыі. Як запрошаны прафесар выступалі ў замежных універсітэтах. Уключаны ў рэдкалегіі шматлікіх часопісаў. Па Вашым меркаванні, чаму навукоўцу ­важна публікавацца, удзельнічаць у канферэнцыях і праектах?

– Мы зноў вяртаемся да спецыфікі навуковай працы. Прывяду тут словы амерыканскага матэматыка Норберта Вінера: «Навука – гэта пакліканне і служэнне, але не служба». Навуковец публікуе ар­тыкулы, кнігі, выступае з дакладамі на канферэнцыях не для таго, каб паказаць сябе, а для таго, каб засведчыць праўдзівасць сваіх рашэнняў і адкрыццяў. Бо, паводле М. В. Ламаносава, «навука ёсць яснае пазнанне праўды».

Удзел у навуковых праектах пераследуе гэту ж мэту і, акрамя таго, часта дае магчымасць атры­маць дадатковае фінансаванне на ўдзел у канферэнцыях, а таксама магчымасць практычнага ўкаранення сфармуляваных тэарэтычных вынікаў.

– Вы падрыхтавалі 34 кандыдатаў навук і 1 доктара навук, а яшчэ адна доктарская дысертацыя на стадыі прадстаўлення. З’яўляецеся членам прэзіды­ума ВАК. На Вашых вачах абаранілася некалькі дзясяткаў навукоўцаў. Як Вы думаеце, якімі якасцямі павінен валодаць на­вуковы кіраўнік, каб яго падапечны паспяхова абараніўся?

– Пра неабходныя якасці навуковага кіраўніка студэнтаў, магістрантаў, аспірантаў і дактарантаў дам кароткі адказ выслоўем старажытнарымскага навукоўца Катона: «Вялікі настаўнік, які сам займаецца той справай, якой вучыць».

Бліц-­апытанне

– Чаму Вас навучыў асабісты досвед?

– Праца – усяму аснова!

– Якая галоўная якасць, якую Вы шукаеце ў калегах і студэнтах?

– Працавітасць і адсутнасць страху перад новай задачай.

– Што самае галоўнае для Вас у жыцці? Што натхняе на працу?

– Хутчэй, не што, а хто. Мая сям’я і мае блізкія.

– Ці ёсць у Вас які­небудзь любімы лік?

– Як гэта ні дзіўна, лік «Пі» = 3,141593… Калі прадставіць гэты лік у дваічным кодзе, то атрымаецца бясконцая дваічная пасля­доўнасць, якая праходзіць усе вядомыя статыстычныя тэсты «чыстай выпадковасці», мае бясконцую энтрапію Шэнана і можа разглядацца як рэалізацыя «чыста выпадковай паслядоўнасці», пра якую ў крыпталогіі ўсе мараць!

ФАКТЫ

1.  У НДІ ППМІ працуюць звыш 60 навуковых супрацоўнікаў (штатных і сумяшчальнікаў). У тым ліку 8 дактароў навук
і 33 кандыдаты навук. Да выканання НДВКР прыцягнуты аспіранты, магістранты і студэнты. З 2001 года 18 супрацоўнікам НДІ ППМІ Вышэйшай атэстацыйнай камісіяй Рэспублікі Беларусь прысуджана навуковая ступень кандыдата фізіка­матэматычных навук.

2. НДІ ППМІ сумесна з факуль­тэтам прыкладной матэматыкі і інфарматыкі фарміруюць навукова­навучальна­вытворчы кластар.

3. На плошчах НДІ ППМІ працуе студэнцкая навукова­даследчая лабараторыя «Камп’ютарны аналіз даных і мадэляванне», якая тройчы станавілася лаўрэатам спецыяльнага фонду Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь па падтрымцы таленавітай моладзі.

Гутарыла
Алена Ляўшэня